Codice diplomatico della Lombardia medievale
(secoli VIII - XII)

Item de Sexto
In Christi nomine. Berengarius et Adelbertus ---------------- (a) reges, anni regni eorum decimo, | mense iunii, indic(tione) tercia. Commutatio bone fidei noscitur esse contractum, ut vicem e(m)ptionis | obtineat firmitatem eodemque nexu oblicant contradantes (1). Placuit itaque et bona conve|nit voluntate inter domnus Dagibertus, reverentissimus Cremonensis Ecclesie episcopus, nec | non et inter Otto (b) comes, -------- (c) Vuiberti itemque comiti de loco -----, qui visit | lege ------- (d), ut in Dei nomine debeant dare, sicut et a presenti dederunt ac tradide|runt, vicissim in commutationis nomine --------- (e). In primis dedit ipse domnus Dagibertus | episcopus eidem Attoni comiti in commutationis nomine --------- (e), id sunt sediminibus | castrum unum et rebus terretoreis illis qui sunt positis in loco et fundo Camisano, iuris | basilice (f) beati primi (g) apostoli Petri seu casis et rebus terretoriis illis qui sunt positis (h) in | vico et fundo Gabiano, iuris basilice Sancti Alexandri, qui est fundatus in eodem vi|co et fundo Gabiani, et aliquantis rebus qui sunt positis in valle Cremonense (i), in vil|la Cervine et Bergi atque aliquantis rebus in vico Vidolasco, qui pertinet de iure suprascripta | basilica Sancti Petri. Et ipsa basilica Sancti Petri est constructa in eodem vico et fundo Camisi|ano. Et ipsas dues basilicas pertinere videtur cum rebus, casis et castrum ad eandem ba|silicam (j) pertinere videtur de sub iura et pars (k) ipsius episcopatu(s) Cremonens(is). Suprascripto castrum cum | fossatis, bertiscis, toniminas et reliquis argumentum ad ipsum castrum defensandum, cum | piscationibus et molendinis in fluvio Issio, sunt per mensuram areas ex (l) ipso castro are|ales de molendinas seu sediminas insimul tenente, sunt per mensuram iuges |(p. 185) legiptimos quinque; de pratis et braidis una cum cet(er)is braidis et cum portis (m) sunt | per mensuram iuges legiptimes centum; de cet(er)is pratis et terra arva sunt per mensuram iuges | legiptimes centum; de silvis roboreis et ceteris silvis prima silva manere (n) dicitur Barbadi|sca et de aliis silvis foris Barbadisca sunt per mensuram insimul areas earum iugiales (o) legi|times centum viginti et due. T--------- in suprascripto vico Vidolasco sunt cum portas (p) petias. | Primo ex ipso campo dicitur Spraganiga, da due par(tes) via, est per mensuram perticas iugia|les quattuor. Secundo campo, ibi prope, da una parte via, est per mensuram perticas iugiales | dues. Tertio campo dicitur Linalia, da una parte via, est per mensuram pertica iugial(is)| una et tabule duodecim. Quarto campo, ibi prope, est per mensuram perticas iugiales dues. | Quinto campo, ibi non longe, da una parte Sario, que dicitur ------- (q), est per mensura iu|gie legiptime una et perticas iugiales dues et tabule duodecim. Sesto campo, ibi prope, | da una parte suprascripto Sario que dicitur Morto, est per mensura iuge legiptima una et perticas | iugiales tres. In suprascripto vico Gabiano, sedimen ------ una curte et torco cum campo uno (r) | insimul tenente, da una parte corente fluvio qui dicitur Sariola, da alia parte de heredes | condam Iohanni, est per mensura areas ex ipso sedim(ine) curte et torco (s) seu iam dicto campo insimul tenente | iuge legitime una, ----- (t). Braida tenente se cum suprascripto campo est per mensuram iuges quat|tuor, da meridie terra de ipsa basilica Sancti Alexandri, quas ipse domnus Dagibertus episcopus a | parte de ipsa basilica reservat, iuges legitimes quinque. Campo dicitur Linario, quas ipse | domnus Dagibertus episcopus eidem Attoni comiti in commutatione dare videtur; coheret ei da du|es partes de heredes condam Petri, est per mensura iuge legitima una et perticas iugiale una, | tabule XIII. Campo dicitur Cornaledo, da dues partes vias, est per mensuram perticas iugiales (u) | et tabule duodecim. Campo, ibi prope, da una parte via, da alia Andrei (v), est per mensura perticas | iugiales duas et tabule XIII. Campo dicitur Quintano, da una parte via, est per mensur(am)| iuge legitima una et perticas iugiales sex. Campo, ibi prope, da duas partes vias, est per | mensura(m) pertice iugiales sex (w) et tabule due (x). Campo dicitur Pluvedice, est per mens(uram) perticas | iugialis dues, da una parte via. Campo, ibi prope, da una parte via, est per mensuram perticas | iugialis dues et tabule decem et octo. Campo dicitur Vintygano (y), da una parte via, est | per mens(uram) perticas iugialis sex et tabule viginti. Campo, ibi, da una parte Andrei, est | per mens(uram) perticas iugialis quattuor et tabule novem. Campo dicitur Pluvedice, da dues | partes vias, est per mensura(m) perticas iugialis octo et tabule decem. Campo, ibi prope, da una | par(te) via, est per mens(uram) perticas iugialis novem, tabule tres. Campo dicitur Casale, da una | parte Deusdei, est per mens(uram) perticas iugialis sex. Campo, ibi prope, da una parte via, est | per mens(uram) iuge legitima una et tabule (z) tres et perticas iugialis quattuor. Campo ibi, in Ca(sa)le, da una | parte Andrei notarii, est per mens(uram) iuges legitimes dues et pert(icas) iugial(es) V et tabule X. Quinto Xo cam|po, ibi non longe, da dues par(tes) via, est per mens(uram) pert(icas) iugial(es) octo. Campo dicitur Filade, da una | parte Redulfi, est per mens(uram) cum incisa sua perticas iugial(es) decem et tabule XII. Ca(m)po, ibi prope, da una | parte via, est per mens(uram) perticas iugial(es) due et tabule duodecim. Campo dicitur Ru(n)ciune, da una | parte Vualdi (aa), est per mens(uram) perticas iugiales quinque et tabule V. Campo ibi in Runciune, da dues | part(es)Garivaldi, est per mens(uram) perticas iugiales tres et tabule octo. Vigesimo campo dicitur Corda, da una | par(te)Agimoni, est per mens(uram) iuge legitime una et pert(icas) iugial(es) tres. Campo ibi in Corda, da una |(p. 186) parte suprascripto Agimoni, est per mensura(m) perticas iugialis quinque et tabule tres. Campo ibi | prope, da una parte Dominici, est per mens(uram) perticas iugial(es) quinque. Campo dicitur Runciune|lo (bb), da dues par(tes) via, est per mens(uram) pert(icas) iugial(es) septem et tabule tres. Campo ibi in Runciune|lo (bb), da una parte Deusdei, est per mens(uram) tabule legitime triginta et octo. Campo dicitur in Gavagio|lo, da una parte Redulfi, est per mens(uram) pert(icas) iugial(es) tres. Campo dicitur Runca, da una par|te de heredes condam Petri, est per mens(uram) iuge legitime due, pert(icas) vig(inti) VII (cc). Campo ibi prope, da una par|te via, iuge legitima una, tabule duodecim. Campo dicitur Isola, da una par|te Andrei not(arii), est per mens(uram) pertic(as) iugial(es) due, tabule duodecim. Campo dicitur Vintigana (dd), da una | parte via, est per mens(uram) perticas iugial(es) undecim. Campo dicitur Isola, da una parte via, est | per mens(uram) tabule decem et octo. Campo, ibi prope, da una parte via, est per mens(uram) pert(icas) iugiales quatuor. | Campo dicitur Isola, da una parte Agimoni, est per mens(uram) pert(icas) iugial(es) (ee) tres. Campo, ibi | in Isola, da una parte Saleto, est per mens(uram) perticas iugial(es) octo. Campo dicitur Corda, da una | par(te)Saleto, est per mens(uram) perticas iugial(es) quinque et tabule quinque. Campo dicitur Fosa Filori (ff), da u|na par(te) via, da alia Andrei, est per mens(uram) perticas iugial(es) septem et tabule undecim. Campo | dicitur Pluvedice, da una parte via, est per mensura(m) perticas iugial(es) due. Prato dicitur Teode(n)|gana, da una parte Gariverti, est per mens(uram) iuges legitimes dues. Prato dicitur a Sario | Morto, da una parte Garivaldi, est per mensuram pert(icas) iugial(es) due. Prato, ibi, da una | parte suprascripto Garivaldi, est per mens(uram) (gg) viginti. Prato, ibi prope, da dues par(tes)Andrei, | est per mensuram tabule dues (hh). Prato, ibique, da meridie Serio Morto, est per mens(uram) tabule viginti. | Prato dicitur ----- (ii), da una parte Gariverti, est per mens(uram) perticas iugialis septem, ta|bule tres. Prato, ibi ----, da una parte Sario Morto, est per mens(uram) iuge legiptima | una. Prato dicitur ---- (jj), da una parte Adreverti, est per mensur(am) perticas iugial(es) octo. De | suprascriptis rebus in valle Comonense, villa Cervine et Berge exeunt exinde arg(e)nt(i) ---- (kk) | sol(idos) tres et berbices quattuor, formiticos quattuor, velle de lanas quattuor et sunt rebus | ipsis in valle Co(m)monense in suprascriptorum villas Cervine et Berge super totis insimul iuges | legitimes sex. In suprascripto vico Camisiano sunt basilicas duas, una ex ipsa basilica est | secrata in honore beati principi apostoli Petri, cui ipsi rebus qui ut supra in com(mutatione) dati fuerat. | Alia basilica ibi, que est secrata (ll) in honore beate et genitricis Marie Sancte Dei virginis. Quas | ipse domnus Dagibertus episcopus a parte sui episcopii ipsa duas basilicas cum areas ubi sunt (mm) et rebus | circum eiusdem basilicas sicut da parte mane et meridie fossatas circumdatas est et sicut da parte | sera et monte vias pergunt (nn), est per mens(uram) infra ipsius coherentias iuge legitima una, u|na simul cum campo uno, ibi non longe, qui nominatur Viniale ad Budrio ubi (oo) in ali|co, da monte coheret silvas, da meridie (pp) in alico, da muntis est terra cum campo, quas ipse domnus | Dagibertus episcopus ut supra in com(mutatione) eiusdem Atoni comiti dedi, da meridie percurrit via et est per | mensura infra ipsas coherentias illud quas ipse domnus Dagibertus episcopus de ipso campo ad parte | iam dicta basilica reservavi iuge legimes (qq) dues et unam tertia iuge, quas ut supra ipse domnus | Dagibertus episcopus circum ipsas basilicas (rr) reservavi. Unde ad vicem recepit ipse domnus Dagibertus | episcopus ab eodem Atone comite similiter in com(mutationis) nomine ad parte ipsius basilice Sancti Petri et Sancti A|lexandri et ipsius episcopus (ss) Cremonense --------- (tt) ex integro curtem unam domocoltile est, | casis et rebus, castrum, capellas in cuique honore constructe sunt, casis et rebus, molendinas, |(p. 187) et piscationibus tam in laqueos quamque in fluvios Pado et Addua et reliqua piscatio|nibus cum porto et traversoras aque (uu), pratis, campis, pascuis, silvis et stelareis, | ripis, rupinis ac palutibus, coltis et incoltis, divisis et indivisis, cum finibus, ter|minibus, cum adiacenciis et pertinentiis earum, omnia et in omnibus ad ipsa curte nom(ina)|tur Sesto quicquid exinde pertinet inintegrum, ubi coheret ad suprascripta curte Sexto, castrum et | capellis quamque portoras et traversoras seu piscationibus tam in fluvio Pado quam|que in Adua seu in predicta ----- (vv), da una parte Pado, da alia Adua fluvio, da | tertia, quod est da m(ane) (ww), da quarta parte episcopus (xx) Cremonense. Et sunt rebus ipsis supertotis | insimul infra iam dicta coherentias per mensura iuxta tam areis et rebus, castrum et capell(is) (yy) | quamque laqueo ---------- (zz) et piscationibus iuges legitimes dua milla. Et si amplius | de eidem Atoni comiti iura de eadem curte Sexto pertinente tam in eodem loco Sexto quam|que in capud Sario de porto et traverso de eadem curte pertinente in hac com(mutatione) permane|at pro suprascriptis rebus quo ut supra datis fuerat. Simulque et dedit ipse Ato comes eidem | dom(no) Atoni (ab) ep(iscopu)s in com(mutationis) nomine ------------- (ac) pertinente uno servo iuris eiusdem Ato|nis comite et nom(ine) Petrus, filius condam Gisoni, qui fuit similiter (ad) servo eidem Atoni com(iti), | qui fuit habitaturus in suprascripto loco Sexto ----------------------------------- (ae) | pro suprascriptis rebus quas ipse domnus Dagibertus episcopus ut supra eidem Atoni comiti in co(m)mutatione | dedit. Quidem et, ut ordo legis (2) deposcit, et pro hac firmanda et evidenda(m) com(mutatione) super ipsis | rebus accessit Giselbertus, subdiaconus de ordine eiusdem Sancte Cremonensis Ecclesie et missus ei|dem dom(ni) Dagiberti ep(iscop)is, una simul cum viri Deum timentes estimatores homines, | quorum nomina subter confirmatores leguntur. Quibus eidem Giselberti subdiac(ono) et | misso paruit et ip(s)is estimatores estimaverunt quod meliorata et ampliata causa su|sciperet ipse domnus Dagibertus episcopus a parte ipsius basilice Sancti Petri et Sancti Alexandri se|u a pars ipsius episcopii ab eodem Atone comite similiter in com(mutationis) nomine ------- (af) | quam ei ut supra in com(mutatione) dedissem (ag) et hec commutatio legibus (ah) ac firmiter (ai) fieri posset. | His autem rebus superius dictis et commutatis una cum predicto servo suprascriptis rebus cum superio|ribus et inferioribus seu cum fines et accessiones suarum ipsi commutatores sibi unus alteri | com(mutationis) nomine tradiderunt, ita ut faciant exinde pars parti tam ipsi commutatores | eorumque h(e)r(ede)s vel successores de quod superius in com(mutatione) receperunt iure proprietario nomine | legibus quicquid voluerint aut previderint sine omni uni alterius contradic(tione). Et spoponderunt | sibi invicem ipsi commutatores cum heredibus et successoribus suorum suprascriptis rebus et predicto | servo quisquo ut supra a parte in com(mutatione) dederunt sibi unus alteri omni tempore iuxta legem ab | omni contradicente homine defensare. Et pena inter se posuerunt ut quis ex ipsis commu|tatores eorumque heredibus (aj) se de hac commutatione removere | quesierint vel si ab unumquemque hominem non defensaverint, tunc co(m)p(onat) parte illa q(ui) non conserva|verint ad partem fidem servanti pro pena nomine casis et rebus ipsis seu predicto servo in duplum | sub estimatione in eisdem locis melioratis que in tempore fuerint aut valuerint. Insuper iuxta legem Salalia (ak), in qua ipse Ato comes professus est vivere, per cultellum | et festuco notatum seu vuantonem et vuasonem terre atque ramum arborum ipse Ato | comes eidem domni Dagiberti episcopo, a parte ipsorum basilice seu a pars ipsius episcopii exinde |(p. 188) quod superius in com(mutatione) dedi, presentialiter feci tradicionem et corporalem vestiturum et se exinde foris | expelli, vuarpivi et absasito feci et pars ipsarum basilice et episcopii vestitus relinquit. Si quis | vero, quod futurum esse non credens, ipse Ato comes, quod absit, aut ullus de heredibus ac proheredi|bus eius seu quislibet opposita persona contra hac car(tula) com(mutationis) ire aut eam infrangere cona|verint, inferat pars ipsarum basilice et episcopii multa, quod est pena, auro optimo uncias | decem et argenti pondera viginti. Et quod repetit et vindicare non valeat, set presens car(tula) com(mutationis)| diuturnis temporibus firma(m) et incu(n)vulsa(m) permaneat cum stipulatione subnixa. Et bergamela | car(tula) (al) atramanetario de terra levavi Iohanni notario domno (am) regum ad scribendum tradidi et scribere | rogavi et testibus obtulit roborandum. Quia omnia sic inter eos convenit. Actum suprascripto vi|co Camisiano. + Ato comes a me facta subscripsi. (S) Giselbertus subdiaconus missus fui ut su|pra et subscripsi. + Lanfrancus de Arpanedo (an) extimavi et subscripsi. (S) Odelbertus comed (ao) domnorum re|gum existimavi ut supra et subscripsi. (S) Andreas iudex domnorum regum existimavi ut supra et subscripsi. | (S) Ego Benedicti de Saudona existimavi ut supra et subscripsi. (S) Adelbertus iudex domnorum re|gum qui ut supra existimavi et subscripsi. Signum m(anus) Andrei, fil(ius) Giselberti, de ------------- (ap), | lege viventes Romana testes (aq). (S) Garibaldus iudex do(m)norum regum existimavi ut supra | et subscripsi. Signum m(an)ibus Ariberti de Sereniano, fil(ius) condam Nigroni (ar), et Stephani qui et Amizo de |Celle, qui super ipsis rebus accesserunt et estimaverunt ut supra et ad confirmandum ma|num posuerunt. Signum + m(ani)b(us) Amelberti et Angelberti germani de Fitiliario et Adami, fi(lius) condam | Vuanilioni, de Sereniano atque Rodoni, filius condam Vualteri, de loco Crupello lege viven|tes Salailia (ak) testis. Signum + manibus Ambrosii qui et Bonizo de loco Munteriono et Teo|daldi qui et ----- (as) de loco Arcenne seu Ra(m)berti qui et --------- (at) de loco Radeniano (au) tes(tes).
(SN) Ego quis (av) Ioh(anne)s not(arius) domnorum regum scripsi, post traditam co(m)plevi et dedi.

(a) A filius eius, gratia Dei; B è integrato erroneamente per mano di Ippolito Cereda che scrisse nella lacuna divina providentia
(b) A Ato
(c) A filius Boni, probabile lettura errata dell'editore per bo(ne) me(morie) abbreviato.
(d) A Salicha
(e) A presenti die abendum
(f) Segue espunto S(an)c(t)i
(g) A principi
(h) La prima -s- corretta su -o-
(i) A Comonense
(j) A easdem basilicas pertinente
(k) A potestate
(l) A sex
(m) cum portis: A camporas qui
(n) A maiore
(o) A iuges
(p) cum portas: A camporas
(q) A Morto
(r) sedimen - uno: A sedimen cum casa una, curte et orto cum campo unum
(s) A orto
(t) A [tabule] octo
(u) A d[uas]
(v) Segue notarii in A.
(w) V soprascritto, quale correzione, in interlinea, pare dal redattore di B.
(x) pertice iugiales sex et tabule due: A perticas iugiali q[uattuor] et tabulas decem
(y) A Vintrigano
(z) Segue espunto oc
(aa) A [Gari]valdi
(bb) A Runciunclo
(cc) A perticas septe
(dd) A Vintringana
(ee) B gial(es)preceduto da pt- eraso.
(ff) A Filari
(gg) B segue eraso perticas
(hh) A sedicem
(ii) Spazio lasciato bianco in B; A Mezade
(jj) Spazio lasciato bianco in B; A vico Itoni
(kk) Spazio lasciato bianco in B integrabile con denariorum
(ll) Così B.
(mm) A estant
(nn) A percurit
(oo) Segue da sera et quasi completamente eraso in B.
(pp) A da mane et
(qq) Così B; A legitimes
(rr) La seconda -i- corretta su -a- in B.
(ss) A episcopium
(tt) Spazio lasciato bianco in B; A abendum, idem
(uu) A adque
(vv) Spazio lasciato bianco in B; A lacoras
(ww) Segue via in A.
(xx) A ipsius episcopium
(yy) A campellis
(zz) Spazio lasciato bianco in B; A paturibus, probabilmente per palutibus
(ab) Così B; A Dagibertus
(ac) Spazio lasciato bianco in B; A presenti die abendum idem
(ad) A similique
(ae) Spazio lasciato bianco in B; A nacione ei Italiense cum cumta vestimentola et agrestum suum
(af) Spazio lasciato bianco in B; A presenti die abendum
(ag) A dediset
(ah) Segue espunto fieri in B.
(ai) A firmita
(aj) B segue eraso et successoribus suorum; A heredes vel succesores
(ak) Così B; A Salicha
(al) car(tula): omette A.
(am) A domnorum
(an) A Cappanedo
(ao) Così B; A iudex
(ap) Spazio lasciato bianco in B; A Divelade
(aq) A lege vivente Romana testis
(ar) A Ingrami
(as) Spazio lasciato bianco in B; A Teuzo
(at) Spazio lasciato bianco in B; A Reginzo
(au) A Gradeniano
(av) Così B; A qui supra

(1) Cf. Cod. Iust. 4, 64, 2.
(2) Cf. Ahist. 16.

Edizione a cura di Valeria Leoni
Codifica a cura di Valeria Leoni