Codice diplomatico della Lombardia medievale
(secoli VIII - XII)

(SN) Anno dominice incarn(ationis) mill(esim)o cent(esim)o septuag(esim)o quarto, die iovis qui est quartus dies mensis iulii, indic(tione) septima. D(omi)nus Petrus Cataxius, arbiter electus de controversia que | vertebatur inter monasterium Sancti Petri Celi Aurei necnon et ecclesiam Sancte Marie de Domo nominative de quadam decima Canpanee, dedit michi (a) Anselmo de Marino notario licenciam atque | parabolam aute(m)pticandi dicta testium predicti monasterii ut eorum dicta ita firma habeantur ac si ipsi senper presentes adessent, quorum dicta sunt hec: Iordana Villana iurato testatur | quod Martinus Villanus, quondam vir suus, bene per viginti annos et per plus habet laboratum et laborav(it) de terra ista que est a Costa Fragonaria infra versus Ticinum bene duodecim bubulca, | de qua tota terra dicit quod ipse vir suus et ipsa senper dederunt decimam nu(n)ciis predicti monasterii, videlicet Baldo Cavalerio et aliis nu(n)ciis ipsius monasterii quiete et sine contradic(tione) et nu(m)quam | vidit de terris illis que sunt subtus Costam dare decimam alicui persone n(is)i nu(n)ciis monasterii. § Bernardus de Froga iurato testatur quod ipse recordatur quod de terra que est a Costa infra | non laborabatur et quod non erat runcata et postquam cepit laborari dicit quod senper vidit dari decimam et quartum inde monasterio Sancti Petri Celi Aurei et suis numciis et nominative Baldo Ca|valerio nu(n)cio Sancti Petri et hanc decimam et quartum vidit dare per Martinum Villanum et per alios qui ibi laborabant subtus Costam et nu(m)quam vidit neque audivit canonicam de Do(m)mo | nec eius nuncios aliquid habere neque debere habere de terris illis que sunt subtus Costam. § Donnus Agustinus monachus predicti monasterii iurato testatur quod recordatur .XL. annos et plus et ab eo (b) t(em)pore | infra dicit quod ipse senper vidit nu(n)cios monasterii Sancti Petri et monacos ipsius monasterii habere et colligere quartum et decimam de tota illa terra unde est discordia, que laborabatur a Costa Fragona|ria infra versus Ticinum, et dicit quod per aliam veterem guerram (1) vidit maiorem partem huius terre que est a Costa infra laborari, et inde habuer(unt) se(m)per monachi et nu(n)cii monasterii quiete | quartum et decimam; interro(gatus) si umquam scivit vel si vidit (c) nu(n)cios canonice Sancte Marie de Do(m)mo habere inde aliquid nomine decime vel aliquo alio m(od)o r(espondet) non, et taliter denotavit predictam | terram unde monasterius habuit semper decimam et quartum, videlicet a Costa Fragonaria infra versus Ticinum et a Sancta Suphya infra usque ad vallem Sancti Sepulcri. § Ardici|onus gastaldus iurato testatur quod ipse antea per decem annos quam rex Lotherius venisset in Longobardia (2) et ab ipso t(em)pore infra postquam rex ipse venit in Lonbardia dicit quod vidit nu(n)|cios Sancti Petri, videlicet Baldum Cavalerium et suos antecessores (d), videlicet patrem suum et patruum et Gualfredum gastaldum, colligere decimam nomine Sancti Petri per plures vices | de tota terra que laborabatur a Costa Fragonaria infra usque in Ticinum et a Fontana Preadami in sursum usque in Sancta Suphia, quam vero decimam vidit dari ab Alberto de la Turre | et a Martino Villano et a patre suo laboratoribus ipsius terre et ab aliis laboratoribus qui ibi laborabant et dicit quod noviter vidit Montenarium et Michaelem de Rixono et alios qui | noviter roncaverunt ipsas terras dare decimam nu(n)ciis monasterii et hoc dicit quod vidit dari quiete; interrogatus si unquam vidit de his terris dari decimam canonice Sancte Marie de Do(m)mo | vel suis nu(n)ciis r(espondet) non. § Baldus Cavalerius iurato testatur quod recordatur primum canpum qui fuit roncatum in ipsis terris per que(m)dam monachum Sancti Petri, qui monacus ibi eciam hedifi|cavit domum et qui monacus dedit ipsum canpum ad laborandum H(om)obono de Durne, et H(om)obonus et filii laboraverunt ipsum canpum et aliam terram quam (e) ibi roncaverunt bene per .XXX. annos, quem | H(om)obonum et filios dicit quod senper dederunt de ipsa terra tercium et decimam sibimet ipso nomine Sancti Petri et aliis nu(n)ciis monasterii, quia ipse senper hoc vidit, et hoc dicit a Costa Fragonaria infra versus | Ticinum, a Fontana Preadami usque ad la cerretam Sancte Suphie, et ipsemet noviter collegit et habuit decimam de his terris ab illis hominibus qui noviter ibi roncatam habent, et hoc dicit quod noviter collegit | ipsam decimam (f) a decem annis infra et a sex annis infra; interrog(atus) si unquam vidit vel si scivit canonicam vel eius nu(n)cios habuisse decimam de his terris noviter vel t(em)pore vetustiori r(espondet) non | et nu(m)quam inde vidit litem. § Armannus de ser Gualfredo iurato testatur quod a t(em)pore (g) prelii Marcignagi (3) infra vidit Martinum Villanum et Baxillianum et Petrum Villanum et alios homines qui | laborabant terram que est a Costa Fragonaria infra versus Ticinum, a predicta Fontana infra versus Ticinum, dare decimam de ipsis terris monacis et nu(n)ciis laicis monasterii Sancti Petri et dicit quod vi|dit Bonumiohannem de Pulicellis et Invernum nu(n)cios et decimanos canonice manere quietos et conte(n)tos quod non exigebant decimam de his terris et dicit quod de sua braida et de braida Nigrorum que sunt | desubtus Croxetam in deorsum versus Ticinum et desubtus Costam vidit senper dare decimam nu(n)ciis et decimanis canonice; interrog(atus) si de aliis terris a Costa infra preter de eisdem braidis vi|dit vel scivit unquam dari decimam canonice vel suis nu(n)ciis r(espondet) non. § Montenarius de Sancto Georgio iurato testatur quod ipse olim vidit Martinum Villanum laborare terram que est a Co|sta Fragonaria infra versus Ticinum, de qua terra (h) dicit quod vidit ipsum Martinum dare decimam nu(n)ciis monasterii, videlicet s(upra)s(crip)to Baldo, et ipsemet cum Martino deduxit ipsam de|cimam monasterio supra unum carrum et hoc dicit quod sunt iam circa annos decem et octo et dicit quod iam sunt anni tres quod laborabat ipse canpum unum ibi, de quo dicit quod ipse quiete habet | datum decimam nu(n)ciis monasterii, videlicet Baldo. § Rubaldus Fornarius iurato testatur quod a negocio Veglevani (4) infra roncavit canpum unum de terra in terra ista subtus Costam | Fragonariam, quem canpum dicit se laboravisse per .III. annos et per plus et de eo senper dedit decimam nu(n)ciis monasterii et dicit quod vidit Iohannem Ursonum et virum Pitadine et ali|os homines qui ibi prope subtus Costam de ipsa terra laborabant (i) dare inde decimam nu(n)ciis monasterii; interrogatus si (j) de terris subtus Costam vidit unquam dare decimam canonice | vel suis nu(n)ciis r(espondet) non. § Ioh(anne)s Ursonus iurato testatur quod de terra quam roncavit subtus predicte Coste a negocio Veglevani infra senper dedit decimam nu(n)ciis mona|sterii (k) et vidit Martinum Villanum et Guilielmum (l) Fornarium et Rubaldum Fornarium et Bonumamicum de Oriade dare decimam de terris quas laborabant subtus ipsam | Costam nu(n)ciis Sancti Petri. § Donna Baila iurato testatur quod iam sunt viginti et septem anni quod ipsa habitat ad Sanctam Suphiam et dicit quod ipsa ab ipso t(em)pore infra per se | et per suos rusticos laboravit canpum unum de terra ibi ubi primum fuit ecclesia Sancti Sepulcri, de quo ca(m)po dicit quod ipsa senper habet datum decimam nu(n)ciis monasterii Sancti Petri | et dicit quod senper vidit Martinum Villanum et fr(atre)s et Ugonem de Calignago dare decimam nu(n)ciis Sancti Petri de illis terris quas ipsi laborabant subtus predictam Costam et quidam | alius homo laboravit ibi terram subtus ipsam Costam, qui dedit sibi senper inde quartum et decimam nomine Sancti Petri et de istis braidis Armanni et Nigrorum dicit quod da|tur decimam canonice, nam de omnibus aliis terris que sunt ibi datur decimam Sancto Petro. § Peitadina iurato testatur quod de terra quam Pasillanus vir suus aquisivit | per fictum (5) a monasterio Sancti Petri, que est subtus predictam Costam, senper a negocio Veglevani infra senper dedit decimam nu(n)ciis monasterii. Actum in lobia predicti monasterii. | Feliciter.
Si + gnum manus predicti d(omi)ni Petri Cataxii (m) qui hanc cartulam fieri precepit ut supra.
Interfuerunt testes Ioh(anne)s Butiglella, Albertus de Sancto Systo, Gironus Alamannus, Anselmus Bocademato et Iacobus eius fr(ater), Arnaldus Tabernarius.
(SN) Ego Anselmus de Marino notarius sacri palacii interfui et hanc cartulam scripsi.

(a) Segue i
(b) Nell'interlineo, in corrispondenza di e-, tratto di penna a guisa di segno diacritico.
(c) vidit da audiv(it) mediante correzione di vi- da au (con rasura parziale dell'occhiello di a), di t finale da v e mediante rasura del segno abbr. (trattino orizzontale) per -it
(d) -c- corr. da s
(e) q(uam) su rasura.
(f) dec- su rasura.
(g) t- corr. da altra lettera.
(h) t- coperta da macchia.
(i) -r- corr. da a
(j) s- corr. da d(e) mediante parziale rasura di d
(k) -ii corr. da u
(l) A Guiliu(m)
(m) -t- parzialmente coperta da macchia.

(1) Tenendo conto delle altre testimonianze non pare si possa risalire prima del 1132, data della battaglia di Marcignago tra Pavesi e Milanesi; non si può peraltro precisare se il riferimento va collegato a questa vicenda bellica o ad altre successive (ROBOLINI, Notizie, III, p. 102 ss.).
(2) Lotario III discese in Lombardia nell'autunno del 1136 (cf. Storia di Milano, III, pp. 370-1).
(3) La battaglia di Marcignago tra Pavesi e Milanesi avvenne il 23 giugno 1132 (cf. ROBOLINI, Notizie, III, p. 102).
(4) II negotium, menzionato qui e in seguito, si riferisce quasi sicuramente a un episodio del giugno 1157 nell'ambito della guerra tra Pavesi e Milanesi, per il quale cf. ROBOLINI, Notizie, III, pp. 119-20.
(5) Non si è reperito il doc. relativo.

Edizione a cura di Maria Antonietta Casagrande Mazzoli
Codifica a cura di Gianluca Vandone