Codice diplomatico della Lombardia medievale
(secoli VIII - XII)

(ST) Anno ab incarnatione domini nostri Iesu Christi millesimo septuagesimo tertio, duodecimo die mensis novembris, | inditione duodecima. Commutatio bone fidei nositur esse contractum ut vicem emtionis obtinead firmitatem eodemque nexu obligant | contraentes. Placuit itaque, bona convenit voluntatem inter domnus Atto ummilem et venerabilem episcopus sancte Pergamensis Ecclesie nec | non et inter Iohannem filium quondam Petri, de loco Lemenne, qui profesus erat lege vivere Salicham, ut in Dei nomine debeant dare, sicut a presenti [de derunt] hac tradiderunt vicissim sibi unus alteri commutationis nomine. In primis dedit ipse domnus Atto episcopus eidem Iohanni commutatori (a) suo, |[c]ausa commutationis nominative cugtis (b) casis et omnibus rebus territoriis illis iuris ecclesie vel canonicĘ Sancti Salvatoris, edificata | in castro Lemenne, que est de sub regimine et potestatem suprascripte sancte Pergamensis Ecclesie, reiacentibus rebus ipsis in locis et fundis silicet in Lemenne| et in Baliate et in Valle Saxna, in loco Pasturio et in Baliate (c) et in eorum territoriis vel vocabulis (d) locis; et sunt locas supra suprascriptas in co[mita t]u Mediolanense, et est rebus ipsis (e) recte et laborate per Vuolzo et per Petro et per Ambrosio et suis nepotibus et per Angelo Marzalie et per Domini |[cu]s et per Rusticus, masarii et inquilini de ipsis rebus, omnia et ex omnibus que suprascripti masarii detinet de ecclesia vel canonica Sancti Salvatoris in integrum, [id est] rebus divis | is et indivisis tam coltis quamque et incoltis, tam in montibus quamque et in planitiis locis, sicut ipsi masarii tenet de suprascripta ecclesia Sancti Salvatoris [......]. Quidem et ad vicem recepit ipse domnus Atto episcopus ab eodem Iohanne commutatore suo in causa comutationis ad partem eiusdem suprascripte ecclesie Sancti (f) Salvato | ris nominative peties septem de terra, una prativa cum tegia super abente et allia de vinea cum arrea ubi estat et tertia casteneta et quatuor aratorie [... ....] reiacentibus rebus ipsis in loco et fundo Lemenne et in eius territoriis. Prima petia de terra prativa (g) reiacet a locus ubi dicitur Petra Pertusa: coeret ei fines a mane Petri et (h) de suis |[heredibus], a meridie vel sera communalia, a montibus sibi reservant; et est per iusta mensura perticas iugialex sedecem. Secunda petia de vinea cum arrea sua reiacet ad locus qui dicitur Soltino: coeret [ei a mane et meridie][Sancti Alexand]ri(i), a sera Sancti Ambrosi, a montibus suprascripti Sancti Salvatoris. Tertia petia casteneta reiacet a locus ubi dicitur a Muzo: coeret ei a meridie vel mane [... ....] a montibus [...]as (j) clausi. Quarta petia campia reiacet a locus ubi dicitur Umbriana: coeret ei fines a mane vel sera via, a meridie Sancti Alexandri, a montibus [.. .....]antes; et est per mensura iusta petia ipsa perticas iugialex sex. Suprascripte peties duarum, silicet de vinea et casteneta, sunt per iusta mensura perticas iugialex quatuor et ta[bulas ...]. Quinta petia campia reiacet in angulo ubi dicitur Longoni: coeret ei fines a mane Petri, a meridie Sancti Alexandri, a sera curit aqua, a montibus Iohanni et Petri et Alberti; [et est per mensura iusta] perticas iugiales trex (k). Sesta petia campia reiacet in predictum angulum quod dicitur Longoni: coeret ei fines a mane Petri, a meridie vel sera suprascripti Sancti |[S]alvatoris, a montibus Odheverti; et est per iusta mensura tabulas legiptimas quindecem. Septima petia campia reiacet a locus ubi dicitur Sta[rs]arida: coeret ei fines a mane et montibus Sancti S[alv]a[toris], |[a merid]ie Iohanni, a sera Benecti; et est per iusta mensura tabulas legiptimas triginta. As denique iam dictis casis et omnibus rebus territoriis reiacentibus in suprascriptas locas, una cum [egre]| sibus et ingresibus earum seu cum superioribus et inferioribus earum rerum qualiter inter se commutaverunt, sibi unus alteri per hanc paginas commutationis tradederunt [... ...] de ipsis septem peties de terra ut supra legitur ad partem eiusdem predicte ecclesie Sancti Salvatoris fatio traditionem et vestituram et se (l) exinde foris expulli, vuerpivi et abs[esi tum] se feci et ad parte suprascripte ecclesie vel canonice Sancti Salvatoris heis abendum reliqui, ita ut fatiant exinde unusquisque (m) de co receperunt tam ipsi quamque et successores vel here | des eorum legaliter proprietario nomine quicquit voluerit aut previderint, sine omni uni alterius contraditione vel repetitione. Si quis vero, quod futurum esse non credebant, si ego ipse Iohannes, [quod absit, aut] ullus de heredibus ac proheredibus suis (n) seu quislibet ulla opposita persona contranc traditione ire quandoque (o) temptaverimus aut heam per quodvis ingenium infrangere cona[veri mus] tunc inferamus partem illa contra quam exinde litem intullerimus mulcta auro optimo unties sex et argenti ponderas duodecim (p) et quod repetierimus vindica | re non valeant, set presens anc cartula commutationis firma permanead atque persistat inconvulsa, cum stipulatione subnixa. Et spoponderunt se tam ipsi quamque et successores heredes[que sui] de co dederunt in integrum ab omni homine defensare. Quidem et ut ordo legis deposit ad hac previdendam comutationis nomine accesserunt super ipsis rebus ad previdendum id est Ius[tus presbiter](q) et prepositus de suprascripta ecclesia vel canonica Sancti Salvatoris et misus domni Attoni episcopi et boni homines estimatores qui ipsis rebus (r) estimaverunt, i sunt Lanfrancus et Aupran |[dus germanis] filiis quondam Bonizoni, de suprascripto vico Lemenne, qui ipsis omnibus estimatoribus comparuit eorum et estimaverunt eo quod meliorata et ampliata seu congrua re susciperet | ipse domnus Atto episcopus ad partem eiusdem ecclesie vel canonice Sancti Salvatoris ab eodem Iohanne commutatore suo quam ei daret, et ac comutatio inter eos legibus ac firmiter fieri |[posset]. De quibus pena inter se posuerunt ut si quis ex ipsis (s) aut succesores vel heredes eorum se de ac commutationis removere quesierint et non permanserint in ea omnia qualiter superius |[legitur vel] si ab unocoque homine quod supra dederunt non defensaverint (t), componat pars parti fidem servanti pena dupli ipsis casis et omnibus rebus territoriis sicut pro tempore fuerunt meli | orate aut valuerit sub estimatione in consimiles locas. Et propter (u) honorem sacerdotii et episcopati ipsius domni Attoni episcopi nec licead ullo tempore nolle quod vo |[luit], set quod a me semel factum (v) vel quod scriptum est inviolabiliter conservare promisit (w), cum stipulatione subnixa. | Unde due cartule commutationis (x) uno tinore scripte sunt. Actum est intus castro eodem Lemenne. Feliciter (y).
Signum # manuum suprascripti Iohanni qui hanc cartulam commutationis fieri rogavit.
Signum ## manuum suprascriptorum Lanfranci et Auprandi qui super ipsis rebus accesserunt et estimaverunt ut supra.
Signum ## manuum Otheverti et Iohanni lege Salicha viventium testium.
Signum ### manuum Iohanni et Petri atque Cristiani lege Romana viventium testium.
Signum ## manuum R[enzo]ni et Iohanni lege Langobardorum viventium testium.
(ST) Ardericus notarius scripsi, postradite complevi et dedi.

(a) A co(m)mutori
(b) Così A.
(c) Così A, con evidente ripetizione.
(d) -b- corretta da p
(e) -s finale, alta sul rigo e di struttura maiuscola, sembra aggiunta in un secondo tempo.
(f) A s(an)c(t)e
(g) A pratia
(h) et nell'interlinea.
(i) Integro con segno di dubbio.
(j) Lacuna per circa 8 lettere.
(k) -x corretta da s
(l) Così A per me, qui e subito appresso.
(m) -n- corretta, in forma maiuscola, da s
(n) -s finale alta sul rigo e di struttura maiuscola sembra aggiunta in un secondo momento.
(o) A que(m)doq(ue)
(p) Il primo tratto di -u- corretto su altra lettera, forse o
(q) Integrazione dubbia.
(r) reb(us) aggiunto in un secondo momento nello spazio tra ipsis e estimaver(unt), risultato troppo esiguo.
(s) i- prolungata in basso su rasura di altra lettera.
(t) A d(e)fensarint
(u) A p(ro)opt(er)
(v) factu(m) nell'interlineo.
(w) -sit nell'interlineo sovrapposto a -to depennato.
(x) co(m)mutationis nell'interlineo.
(y) La data topica presenta l'inserzione di elementi decorativi a fiocco che dividono le parole.

Edizione a cura di Rita Cosma
Codifica a cura di Gianmarco De Angelis