Codice diplomatico della Lombardia medievale
(secoli VIII - XII)

(SN) Decimo die mensis iunii. In consulatu Mediolanensi. Breve de sententia quam dedit Azo Ciceranus, consul (a) Mediol(ani), et cum eo Albertus de Porta Romana, [Otto de Mariola,][Robertus Pingiluccum], [Marc]hisius [Calcaniolus][, similiter] cons[u]l[es], de discordia que vertebatur inter Anricum et Soldanum et | Vivianum, consules de comuni de loco Vellate, et Ugonem qui dicitur Presbiter et Ottonem de Murixolo, per se et per missos de omnibus eorum vicinis qui habent partem in hac discordia, et, ex altera parte, domnum Landulfum, a[rchipresbiterum ecclesie Sancte] Marie que nominatur [de] Monte Vellate. Erat siquidem inter eos discordia utrum ne liceret predictis | de Vellate dividere inter se buscum seu nemus quod vocatur Gazium, necne in quo ipse archipresbiter plures conditiones plurimaque iura se habere dicebat, videlicet de lignis tollendis pro fabrica ipsius ecclesie et [pro domibus] quas ad suum donicum tenet in ipso monte construendis (b) et refitiendis atque retinendis; et pro fatiendo foco non | solum quod ante se familiamque suam sit, set etiam pro fatiendo eo foco unde cibaria coquuntur et preparantur (c), tam ad furnum quam ad coquinam. Et item in quo ius escandi et pascendi (d) porcos non solu[m quos] ad suum donicum retinere fac[it] in ipso monte, [set] etiam [aliorum] hominum in ipso monte ibi iuxta Sanctam Mariam ha|bitantium, qui pro ipso escatico dant sibi pro unoquoque porco quem occidunt lumbos et olzam et pro unoquoque quem vendunt d(e)narios sex. Que omnia ipsi de Vellate non diffitebantur, n(is)i solumodo ius pascendi po[rcos] aliorum hominum [in predicto monte habitantium], quod ipsi archipresbitero co(m)petere omnino negabant, set dicebant | quod, etsi predicta omnia iura ipsi competerent archipresbitero, non tamen eos prohibere poterat ipsius nemoris [divisionem facere], cum nemo [invitus in comunionem debeat detineri et cum, etiam si divisio facta fuerit, predicta iura nullatenus minuerentur. Iamdictus archipresbiter ea ratione divisio]nem fieri vetabat, quia si ips[ius]| nemoris divisio fieret et sua portione unusquisque pro suo arbitrio uteretur, ipsum nemus penitus consumeretur et sic predicte utilitates ecclesie et archipresbitero competentes ad nichilum [redigerentur. Item querebatur an liceret ipsis de Vellate] tollere [de ca]staneis pro [custo]diendo ipso Gazio que fiunt in eo usque ad | mod(ios) octo de super toto, videlicet tam de portione d(omi)norum de Porta Romana, quam sua, quod ipsi dicebant multis te(m)poribus facere consuevisse. Ad quod archipresbiter respondebat dicens [hoc minime facere consuevisse, set, si quo tempore fecerunt, iure] facere non debuer(unt). Item discordia erat an liceret predictis | hominibus iuxta Sanctam Mariam sursum in predicto monte habitantibus tollere ligna sicca pro faciendo foco qualicu(m)que invenerint, tam in ipso Gazio, quam etiam in alio busco et nemore quod appellatur [Cerretum, quod est ex parte sero ab ecclesia Sancte Marie inter] predictum Gazium [et] pratum quod vocatur Vivarium, in quo Cerreto ipse | archipresbiter eadem iura habet tollendi ligna pro edifitiis et foco que habet in predicto Gazio, an liceret eis tollere solumodo ligna peregrina ab arboribus separata, que in ipsis nemoribus [invenire poterunt]. Rursus contendebat[ur] inter eos an liceret predictis de Vellate tensare pratum illud quod nominatur Viva|rium et seccare, in quo ipse archipresbiter in concordia habet ius pascendi cum omnibus suis bestiis per totum annum, vel an sine tensa liceret eis ipsum Vivarium seccare, quod predictus archipresbiter omnino [fieri vetabat], ideo videlicet [quia, si licentia] vel ius seccandi eis in ipso Vivario daretur, ius suum pascendi quod in eo habet | valde minueretur. Erat insuper inter eos contentio an eadem iura co(m)peterent ipsi archipresbitero in alio nemore, quod est faetum atque cerretum, et quod est sursum in capite [Vivarii iuxta confinia et terri]torium de Brincio, que co(m)petunt in predictis aliis nemoribus, scilicet Gazio et alio Cerreto. Aliud post|modum erat inter eos litigium veluti an prefatus archipresbiter haberet ius pascendi in aliis pratis que sunt ex parte mane montis et que ipsi de Vellate [so]liti sunt [tensare], in quibus ipse archipresbiter ante tens[am et post] tensam seu custodiam ius pascendi habere d[e]bere asserebat, que omnia in predictis nemoribus et prato sibi co(m)petere | qua(m)pluribus publicis instrumentis et testibus hostendebat (e). De predictis vero hominibus in prefato monte iuxta predictam basilicam Sancte Marie habitantibus, an eis liceret cum eorum bestiis pascere in prenominato Vivario et in predictis aliis pratis que sunt ex parte mane montis, in quibus archipresbiter ius pascendi habet ante tensam | et post tensam, necne querebatur, quod ipsi de Vellate penitus negabant, set ipse archipresbiter prefatos suos homines ius escandi et pascendi porcos in iamdicto Gazio et ius pascendi alias [su]as bestias in prefato Vivario et in aliis pratis que tensari solent habuisse, per longissima t(em)pora possedisse, qua(m)|pluribus probavit testibus. Postremo vertebatur inter eos alia questio utrum illud (f) idem (g) ius haberet archipresbiter pascendi scilicet tollendi ligna in illo alio cerreto quod est ex parte mane montis quod ipse habet in p[re]dictis aliis nemoribus, necne [coheret] siquidem ipsi cerreto: a mane terra et buscum quod ipsi de Vel|late tenent (h) ex (i) parte d(omi)ni archiepiscopi, a meridie sunt terre hominum de Vellate, a ser(o) sursum desuper tenent homines et vicini de Massenago, a mont(e) sunt predicta prata que homines de Vellate solent tensare [et in quibus] archipresbiter ius pasc[endi] ante tensam et post [t]ensam sibi et predictis suis hominibus asserit co(m)petere; et finis ipsius cerre|ti non debet ultra procedere vel produci versus montes ab illo capite quod est deorsum aut ab illo quod est sursum iuxta buscum et teram illorum de (j) [Massenago, nisi] quatenus est predictum buscum et nem[us quod est] illorum de Massenago. His et multis aliis [h]inc inde visis et auditis, ipse Azo talem protulit sententiam: | in primis dixit ut non liceat predictis de Vellate inter se prefatum Gazium dividere, et si qua inter eos divisio facta est, non valeat. Item dixit ut non liceat eis ligna de ipso Gazio vel de Cerreto quod est [i]uxta [ipsum] G[azium vendere vel] d[onare]. Item dixit ut non liceat eis cast[a]neas de ipso Gazio excutere et domi defer|re, set pro esca et utilitate tam suorum porcorum, quam archipresbiteri, in ipso monte debeant dimittere. De predictis octo modiis castenearum quas pro custodia et camparia ipsius Gazii ip[si de Vellate dicebant] debere tollere de super toto ipso Gazio, laudavit ipse [A]zo, si ipse archipresbiter iuraret ad evvan|gelia per suum advocatum quod iure tollere non debent, ut de cetero ipsas castaneas nullatenus tollant; aut si iurare noluerit, refferat sacramentum ipsis de Vellate, qui si iuraverint [iure debere tollere], deinde habeant potestatem tollendi de super toto Gazio ad parvam mensuram de Vellate modios (k) octo, | pro quibus iussit ut de cetero bene custodire fatiant [i]psum Gazium. Et archipresbiter statim ipsis de Vellate sacramentum retulit. De lignis vero siccis tollendis ab hominibus habitantibus [sur]sum [iuxta Sanctam Mariam] dixit ut non liceat eis omnia ligna sicca que in ipso Gazio et Cerreto invenerint tollere, set tantum | peregrina, videlicet ea que ab arboribus separata in ipsis nemoribus inve[nerint]. Escam porcorum in ipso Gazio et ligna pro fatiendo fo[co, ut supra dictum est] et pro edificiorum utilitate in predicto Gazio et Cerreto atque in alio nemore, quod est faetum simul et cerretum et quod est iuxta confinia et territorium | de Brincio, ipsum archipresbiterum de cetero habere debere (l) pronuntiavit. Verumtamen, sic(ut) ipsius Gazii due solu(m)modo partes sunt ipsorum de Vellate et tertia est seniorum de Porta Romana, ita ipse archipresbiter duas partes de lignis pro edifitiorum u[t]ilitate et pro fatiendo foco de predictis duabus partibus Gazii ipsis de Vellate | pertinentibus tollat. De prefatis p[ratis] que [vocantur] Vivarium dixit [ut nullo] modo liceat [il]lis de Vellate tensare vel seccare, set habeant quemadmodum archipresbiter in eo ius et potestatem pascendi. In aliis pratis que sunt ex [parte ma]ne montis dixit ipse Azo et laudavit [ut ante] tensam et post tensam habe[at]| archipresbiter ius et potestatem pascendi c[um] suis bes[tiis ex] quo cum suis bestiis ipsi de Vellate pascere in eis ceperint; que prata ipsi de Vel[la]te pote[run]t, si voluerint, tensare ab kalendis aprilis usque ad kalendas septe(m)bris; de quib[us](m) pratis ex parte mane montis constitutis (n), s[i] placuerit eis aliqua runcare et ad seminum culturam deducere, lauda|vit (o) ipse Azo ut liceat hoc ipsis facere, [c]um tamen ius pascendi remaneat ipsi archipresbitero in ipsis runchis (p) seu ca(m)pis factis ex quo fructus ex e[is] collecti (q) fuerint. De iure escandi et pascendi in Gazio porcos predictorum hominum habitantium sursum iuxta Sanctam Mariam et de iure pascendi bestias eorumdem | hominum in Vivario et in aliis pratis in quibus habet (r) archipresbiter ius pascendi ante tensam et post tensam, dixit et iudicavit ut, si duo ex testibus qui de possessione predictorum hominum fuerint producti iurarent sic(ut) testificati fuerunt, de cetero habeant ipsi homines, ex parte archipresbiteri, ius escandi et pascendi porcos suos in ia(m)|dicto Gazio et ius pascendi cum aliis eorum bestiis in predicto Vivario et in aliis pratis que sunt ex parte mane montis, in quibus sic(ut) ipsi archipresbitero co(m)petit. Denique de prefato cerreto quod est ex parte mane, sic(ut) supra per coherentias designatum est, dixit et laudavit si predicti de Vellate iurarent quod nullum ius | pascendi, scilicet vel tollendi ligna iure vel usu, in eo co(m)petit ipsi archipresbitero, ut de ce[t]ero non habeat archipresbiter in ipso ius pascendi vel ligna pro f[o]co seu alia utilitate fatienda tolle[ndi, set de] hoc [si]nt ipsi de Vellate deinceps absoluti. Cum autem parati essent ex utraque parte predicta omnia sacram[enta], | tam testium, quam alia, subire, sibi invicem remiser(unt). Et sic [finita] est causa. Unde due notitie in uno tenore scripte sunt. Anno dominice incar(nacionis) milleximo centeximo quinquageximo tercio, prefato di[e] decimo mensis iunii, indictione prima.
Interfuer(unt) Amizo de Porta Romana, Guasconus de Mairola, Ainradus Mainerius, Anselmus Advocatus, Benno de Curte, Guelco de la Sala, Musso de Concorezo, Rodulfus de Massenago, Guilielmus de Sulbiate, Martinus de Castroseprio; de servitoribus Gaidonus, Siniforte, Paganus Leccamisolto, Ozo de Rozano, Ioh(anne)s Arpadore, Ioh(anne)s Guitone, Ciniamaccus.
(S) Ego Azo iudex et missus do(m)ni secundi Chunradi regis (1) hanc sententiam dedi et subscripsi.
(S) Ego Arialdus causidicus subscripsi.
(S) Ego Marchisius iudex interfui et subscripsi.
(S) Ego Anselmus iudex interfui et subscripsi.
(SN) Ego Sichus notarius sacri pal(acii) hanc sententiam scripsi.

(a) c- corr. da altra lettera.
(b) A co(n)stuendis
(c) A p(re)parant(ur), con la seconda p- corr. da altra lettera.
(d) A pasendi
(e) -o- corr. da altra lettera.
(f) illud nell'interlineo.
(g) Segue illud espunto.
(h) Rasura nell'interlineo, in corrispondenza delle parole -late tenent
(i) ex corr. da altre lettere, su rasura.
(j) Nel sottolineo, di mano moderna, Masnago
(k) A m(od)o
(l) d(e)b(er)e nell'interlineo.
(m) Segue rasura di due lettere.
(n) pratis - co(n)stitutis nell'interlineo.
(o) d(e)duc(er)e lauda|- su rasura.
(p) -h- nell'interlineo, con segno d'inserimento.
(q) -i nell'interlineo, in luogo di o espunta.
(r) h(abe)t nell'interlineo, con segno d'inserimento.

(1) Corrado III nella storiografia.

Edizione a cura di Patrizia Merati
Codifica a cura di Patrizia Merati