98
Notitia sententie
1173 dicembre 31, Como.
Aliprando Maleadobato, console di Como, col consiglio di Guglielmo Greco, Giovanni Russca, Giordano Gambacorta, Mussone Alfuso e Usspino de Carimate, suoi colleghi ivi presenti, sentenzia nella lite tra Millone, messo di Amizone abate del monastero di S. Ambrogio, da una parte, e Giovanni de Placia, Pietro Dusdeus, Nicola e colleghi, consoli di Bellagio, dall'altra, assolvendo gli uomini di Civenna dalle richieste della wardia, della vicinia e del pagamento dei debiti avanzate nei loro confronti da quelli di Bellagio, condannando quelli di Civenna affinchè permettano a quelli di Magreglio di recarsi liberamente nel bosco di quelli di Bellagio percorrendo la strada descritta nel testo e permettano a quelli di Bellagio di pascolare, far legna e usufruire delle comunaglie con quelli di Civenna; inoltre assolve quelli di Bellagio dalla richiesta avanzata dal suddetto Millone e dalla restituzione di quanto rubato, dal momento che i testimoni hanno giurato che la restituzione è già avvenuta, e condanna Millone a pagare nove denari agli uomini di Bellagio quale fitto per l'uso dei prati di Bellagio; infine, stabilisce che quelli di Bellagio non impediscano a quelli di Civenna di usare la via che collega Civenna a Rancium Planum. In data 1174 gennaio 8 giurano i testimoni Pietro de Lierni, Anselmo de Porta, Guifredo, Nicola, Donado, Enrico, Rustico, Alberico, Guido, Ambrogio; mentre Enrico de Lezore e Ambrogio de Valsena giurano in data 1174 gennaio 10.
Originale, ASMi, AD, pergg., cart. 312, nn. 174 e 175 [A]. Regesto: Giorgi, Registro, p. 222 e Rubrica, c. 25r.
Nel verso riferimenti agli Exemplaria diplomatum del Giorgi; annotazioni del Bonomi: MCLXXIV; di mano del sec. XX annotazioni archivistiche a lapis.
Regesto: GIULINI, VII, p. 137; BOGNETTI, Sulle origini dei comuni rurali, pp. 254-255.
La pergamena, consolidata con supporto cartaceo in epoca anteriore all'inventariazione del Giorgi, presenta rosicature lungo il margine laterale sinistro e in corrispondenza delle pieghe; inoltre estese macchie interessano gran parte del supporto con conseguente parziale dilavamento dell'inchiostro. Tracce di rigatura e marginatura a secco.
Il notaio Guido scrive per ordine di Aliprando Maleadobato, console di giustizia di Como nel 1173 (CAMPICHE, Comunalverfassung von Como, p. 382) e prima ancora nel 1167 (ibidem, p. 381), specificando che al momento della redazione del documento il suddetto console non riveste più la carica (tunc temporis consulis); ciò induce a ipotizzare che la notitia sententie sia stata redatta in pubblica forma in un momento successivo all'autorizzazione del suddetto console.
Il documento, inoltre, riferisce del decesso dell'abate santambrosiano Amizone <de la Cruce> e dell'elezione del successore, Giovanni <de Arzago> (cf. TAGLIABUE, Cronotassi degli abati, pp.315-316).
In merito ai diritti di accesso attraverso le proprietà che il cenobio milanese possiede nel triangolo lariano cf. anche i docc. nn. 38 e 107 nonchè BERTONI, L'inizio della giurisdizione dell'abate di S. Ambrogio, p. 204 e BERTONI, La giurisdizione dell'abate di S. Ambrogio di Milano sulla corte di Limonta e di Civenna, pp. 46-47.
(SN) Anno ab incar(nacione) domini nostri Iesu Christi mill(esimo) centesimo septuagesimo quarto, ultimo die mensis decembris, indicione septima.
Sentenciam (a) dedit Aliprandus Maleadobatus, Cumanus consul, conscilio Wilielmi Gr(e)ci et Iohannis Russce atque Iorda|ni Gambecurte et Muse Alfusi atque Usspini de Carimate et aliorum suorum sociorum ibi adstancium, de lite et controversia que sub illis vertebatur, ex una parte, inter do(m)num Millonem, missum do(m)ni Amizonis monasterii Sancti Ambrosii de Mediolano abbatis et factus procurator | in hac lite ab ipso abbate sub Iordano Gambacurta Cumano consule, et ex altera parte Iohannem de Placia et Petrum Dusdeum atque Nicolam et socios, consules loci de Belasio placitantes pro ipso co(mmun)e. Lis quidem talis erat: conquerebatur suprascriptus donus Millus, ex parte suprascripti monasterii, de predicto |[co](mmun)e Bellasii, ut ipsum co(mmun)e restitueret sibi vias per quas homines de Civenna et Lemonta soliti sunt ire ad nemora et prata atque montes suos, et ut restitueret sibi possessionem pratorum de Pallatro atque Vallariolo et Valono et Buvanti et de Mora de Ingina et prato de Gatha, et ut dimi|[tt]eret homines suos de Civenna et Lemonta ascolare et passcolare atque busscare et fenare et facere quicquid utilia sunt eis in monte Belasino; insuper conquerebatur de ipso co(mm)une ut restitueret sibi dapnum de hoc quod fecerunt passcolare pratum quod d(icitu)r Della. Ad haec suprascripti consules de Bellasio, |[ex par]te co(mmun)is ipsius loci, resspondebant dicendo ipsum comune nullas (b) vias ipsi monasterio nec ipsis de Civenna et Lemonta dexstruxsise, et idcirco se non teneri ad restitucionem ipsarum viarum; ad hoc quod petebat ipse Millus possessionem pratorum de Pallatro et Vara|[[.............]] a comune de Belasio prefato monasterio restituenda fore, sic ex parte suprascripti co(mmun)is resspondebatur possessionem suprascriptorum pratorum ipsi monasterio non fore restituenda, quia possessio ipsius monasterii non est nec fuit, neque dominium, set possessio ipsorum pratorum et domi|[nium ipsius comunis d]e Belasio est et per longissima tempora ipsa prata ex parte communis de Bellasio possessa (c) sunt, quod per plures testes probatum est, videlicet per Donatum de Valsena, qui dixit de illa disscordia qua est inter commune de Bell[asi]o, ex una parte, et, ex altera parte, commune de Civenna et abbatem Sancti |[Ambrosii de Medi]olano: "Ego vidi tenere homines de Civenna a commune de Bellasio a terminibus magnis in intus ad partem communis de Bellasio, ad fictum dandum omni anno ad communem de Bellasio denarios novem fictum, et Martinus Canis et Micherius de la Valle et alii homines de Civenna |[[....................]]Arialdo Caramacie et Ade de la Placia et aliis hominibus de Belasio qui erant consules in tempore illo"; et interrogatus quomodo scis, resspondidit: "Ego vidi dare suprascriptum fictum per tres annos et plus ab annis .XL. infra". § Et per Anricum de Lezore qui idem dixit. § Et per Rusticum |[[............] qui idem] dixit. § Et per Albericum de Frumiano qui idem dixit, excepto quod dixit per annos .XL., et adiunxit quod ipsemept collegit suprascriptum fictum .XL. annis. § Et per Widonem (d) de Lecine, qui idem (e) dixit ut predictus Rusticus excepto quod non dixit quantum videret dare predictum fictum. § Et per Am|[[................], qui idem di]xit ut Rusticus, excepto quod dixit quod ips[e] vidit colligere suprascriptum fictum septem annis. § Et per Steffanum de Valsena, qui idem dixit ut Rusticus; et etiam pars ipsius monasterii confessa fuit sub consulib[us C]umanis super ipsam disscordiam de parte ipsorum pratorum vi|[[....................]]ano in sursum illi de Civenna so[liti] sunt dare fictum denarios novem annuatim communi de Bellasio. Econtra suprascriptus donus [Millus vis]us est probare possessionem predictorum pratorum fore suprascripti monasterii S[an]c[t]i [A]mbrosii per testes qui admissi non fuerunt; ad hoc quod suprascriptus donus |[Millus [...............] m]onasterii, dicebat ipsum monasterium habere ius quod famuli sui de Civenna et Lemonta debeant ascolare et passcolare et fenare atque busscare in monte Bellasino, et unde suos introduxit testes et instrumentum quoddam concessionis imperatoris, sic ex parte suprascripti communis respon|[debatur quod ipsum monaster]ium nichil iuris habere in ipso monte, nec predictum instrumentum ipsi monasterio proesse, cum illum quod alienum erat imperator ipsi monasterio concedere non poterat, nec testes per quos vixsus est probare predictos homines de Civenna solitos esse passcolare in ipso monte cum |[[...............] c]o[mmun]is de Belasio, probatum sit ipsum montem suum esse et per longissima tempora possessum esse ex parte ipsius communis, et etiam homines de Civenna et de Lemonta fore depredatos in ipso monte, et pignora et mendancias pro dapno quod dabat in ipso monte dedisse illis de Bellasio, et hoc per testes |[probatum est, videli]cet per Witardum de Gozo, qui dixit: "Ego vidi homines de Bellasio tenere hunc montem, unde (f) modo est haec disscordia inter abbatem Sancti Ambrosii et homines de Bellasio, per suum passcolando et secando a Gardadis in [intus] versus Bellasium per annos .XL. et plus ab annis quinqua|[ginta [......]]", et addidit si homines de Bellasio invenit aliquem hominem de Civenna in ipso monte aut accipit ei pignum aut secum concordat, et addidit quod ipsemept accepit ei pignora. § Et per Obertum de Pino de Goso, qui idem dixit, preter quod non dixit accepisse pignora, set dixit quod vi|[dit] homines qui acceperunt pignora intus. § Et per Aliprandum Rizum, qui habitat Tirani, qui idem dixit ut Witardus. § Et per Scaridum de Maze, qui idem dixit, preter quod non dixit se accepisse pignora. Insuper etiam ipsum commune (g) ostendit quosdam terminos lapideos magnos consulibus Cumanis diffinientes |[[....]]a terram Bellasinam ab illa de Civenna et Lemonta, quos terminos veros esse et sic diffinientes, ut dictum est, probavit per publicum instrumentum, et haec et alia introducebantur ab utraque parte in capitullo illo quando pars suprascripti monasterii sustinebat honera petitoris (h). Econ|[tra] commune de Belasio, per Iohannem de Placia et Petrum Dusdeum et socios, consules de Belasio, conquerebantur de hominibus de Civenna, ut starent secum in vicinia faciendo wardam castri et fossata et preparando vias et dando fodra et faciendo omnia condicia que rustici debent facere, et iu|rarent sub consulibus de Belasio, et ut solverent partem centum sex librarum et sollidorum quinque imperialium quas dederat predictum commune de Bellasio misso imperatoris pro fodro, et ut solverent eis partem alteri debiti quod est centum librarum imperialium, que debita (i) dicebat fecisse | predictis vicinis adstantibus secum in vicinia, et ut solverent partem usurarum suprascriptorum denariorum. Insuper conquerebantur de suprascriptis vicinis ut non inpedirent homines de Belasio ascolare et passcolare et fenare atque busscare in omnibus cummunanciis que continentur in toto territorio | predicte plebis de Bellasio, quia sic soliti erant facere, et conquerebantur de eisdem ut non inpedirent massarios suos de Magrelio ire per quandam viam que vadit per Rancium Planum ad busscum eorum. Ad haec predicti de Civenna resspondebant se non teneri de suprascriptis et (j) warda et preparacione | viarum, quia non erant in vicinia eorum, immo absoluti erant a vicinia eorum. Ad h(aec) quod commune de Bellasio petebat se habere ius ascolandi et pascolandi in communanciis illorum de Civenna a terminibus (k) magnis usque ad terminum de Rancio Plano per omne tempus ab illo in antea exceptis | duobus mensibus, in quibus duobus mensibus tensant ipsas communancias, et pro quibus dant cellostrium unum ecclesie Sancti Iohannis de Bellasio per omne tercium annum, sic illi de Civenna respondebant illum commune non habere ius illud. Quare predictum commune suos introduxit testes, vide|licet Petrum de Lierne, qui dixit: "Ego vidi homines de Belasio asscolare et passcolare et busscare a termino magno versus Magrellium quadraginta annis et plus quiete sine disscordia". § Et per Wifredum de Porta de Lierne, qui idem dixit et adiunxsit "usque in medio | prato de Arciplano". § Et per Anselmum de Porta de Lierne, q[ui i]dem d[i]xit ut W[i]fredus de P[o]rta. § Et per Widonem de Solario de Lezore, qui ide[m]|[di]x[it] ut Wifredus de Porta. § Et per Petrum de Casale, qui idem dixit. § Et p[er [.....]]um [[..............]] ipse reversus, idem dixit a termino de medio prato | Arciplani circa ipsum terminum (l) est de commune de Bellasio ascolandi et passcolandi, excepto duos menses quod homines de Civenna tenent ipsum passcollum, pro quo passcollo duorum mensium suprascripti homines de Civena dant per omne tercium annum cellostrium unum ecclesie Sancti Iohannis de | Bellasio. § Et per Anselmum de Porta de Lierni, reversum, qui idem dixit. § Et per Wifredum de Porta, reversum, qui idem dixit et adiunxit quod vidit hoc .XL. annis et plus. § Et per Nicolam de Valsenna, reversum, qui (m) idem dixit. Similiter et illi de Civenna eorum introduxerunt testes super hoc capitullo, qui non | preiudicaverunt illis de Bellasio, eo quod predictum commune poterat habere illud idem ius et illi de Civenna similiter poterant habere secum siccutti testes utriusque dixerunt. Peticioni vie sic illi de Civenna resspondebant ipsos de Magrellio non habere ius in ipsa via eondi ad bus|scum eorum de Bellasio, et ipsos (n) non habere ius concedendi eondi per predictam viam ad suprascriptum busscum, nec ipsos de Bellasio de iure querimoniam possunt movere de ipsa via, cum non de iure suo certant set de alieno, et quia etiam ipsi de Magrelio fecerant finem de ipsa via, unde quoddam publicum | introduxerunt instrumentum. Ad haec suprascripti de Bellasio replicabant via illa publica est, et idcirco cuilibet eam in publicum petere permissum est nec suis obstat, quia pactum privatorum publicum iuri non derogat (1), et quod ipsa via sit publica sic probaverunt quia querimonia ipsius vie non estat, | et ab illis est ad eundum con carro et vadit etiam ad cellebre oratorium Sancti Primi, et etiam introducti fuerunt testes ab illis de Bellasio per quos probatum est illos de Magrellio solitos esse ire per predictam viam longissimo tempore. Preterea illi de Civenna conquesti fuerunt de hominibus de Bellasio ut | redderent eis predam illam quam fecerant eis in villa sua de Civenna et in domibus suis, quibus ipsi de Bellasio resspondebant predictam predam redditam esse et per sacramentum, unde suos introduxerunt testes, videlicet Vidalem de Lierno, qui dixit: "Ego eram in loco Belasii ubi vidi et audivi quod |[de] illa preda quam fecerunt homines de Bellasio communi de Civenna, ego vidi Gotefredum de Civenna et Gislandum et Martinum de Civenna pro commune de Civenna facere finem in manu Uberti de Pino et Aliprandi de Loreto, consulum et sociorum suorum, de suprascripta preda, et hoc fuit ab annis decem infra et a |[sex] supra, et ibi erat Bonagens et alii homines, et ibi suprascripta preda statim reddita fuit hominibus de Civenna". § Et per Bonagentem, qui idem dixit, excepto quod non dixit a sex annis superius. § Et per Obizonem de G(ar)riati, qui idem dixit ut Bonagens; et dixerunt ipsi Bonus et Obizo quod ibi erant Vidalis et |[[........]]s. His et aliis visis et auditis et diligenter inspectis, predictus Aliprandus, conscilio et parabola suprascriptorum suorum sociorum, talem protullit sentenciam, videlicet quod absolvit homines de Civenna a petitione warde et vicinie et debitorum quam ipsi de Belasio facebant contra eos, |[[............]] illos de Civenna ut permittant illos de Magrellio libere ire ad busscum illorum de Bellasio per predictam viam ostensam, et condepnavit illos de Civenna ut quiete permittant illos de Bellasio asscolare et busscare atque passcolare et secum uti in communibus illorum de Civenna, si|[testes inde introducti, vide]licet Petrus de Lierno et socii iuraverint ita ut testificati sunt. Iterum absolvit illos de Belasio a peticione suprascripti Milli, quam ipse faciebat pro suprascripto monasterio Sancti Ambrosii contra iamdictos de Bellasio a terminibus ostensis (o) ab hominibus de Bellasio versus ipsum lo|[[...............] p]ars suprascripti Milli et abbatis et illorum de Civenna confessa fuit quod dabant ex ficto denarios novem hominibus de Bellasio de parte ipsorum pratorum versus ipsum locum Bellasii a terminibus magnis infra versus Bellasium ostensis ab illis de Bellasio, si testes inde intro|[ducti, videlicet A]nricus atque eorum socii, iuraverint ita ut tesstificati sunt. De preda ita dixit ut testes super predam introducti adhuc inquirantur si fuerunt ibi ubi preda reddita fuit, tota vel pars, illis de Civena, et credatur illis, et postea interrogati fuerunt a predicto Aliprando |[[.........................]]es mensis ianuarii si fuer[unt] ibi ubi predicta preda, tota vel pars, reddita fuit illis de Civenna, et ipsi dixerunt se fuisse et illico iuraverunt ita ut testifficati sunt, videlicet Vidalis de Lierno et Bonus de Furtina et Obizo de Grianti apud suprascriptum Alipran|[dum [...............]]ate presente Bernardino Russca, novo consule, in presencia Danielis Procci et Andree de Zenestedo testium. Et ideo suprascriptus Aliprandus absolvit ipsos de Bellasio de predicta preda. Preterea predictus Aliprandus, conscilio et parte suprascriptorum suorum sociorum consulum, |[[.............absolv]]it illos de Civenna ut illi de Bellasio non inpediant viam illis de Civenna que vadit a Civenna usque in Rancium Planum.
Actum Cumis, in ecclesia Sancti Iacobi. Hanc noticiam, qualiter superius l(egitur), fieri rogavi ut supra predictus Aliprandus. |[Interfuerunt [...........]]us Vicedominus et Iacobus fratres et Refudatus de Pregnano atque Paucusbellus de Raimpertis et Cavalcanus Proccus et Domadracus et Redulfus de Dogno atque Frugerius de Nessio et Oldemarius de Via, Arnaldus de Carale, Ogerius Iudex, Iohannes Susanus |[[..............]] de Veranio, Anricus de Villa, Marchisius de Fenegro et Socius Cagainosa et Arialdus de Vita atque Anricus Mauronus et Georgius de Laco et multi alii testes.
[§ Die] martis qui fuit octavus dies mensis ianuarii venerunt predicti testes, silicet Petrus de Lierni et Anselmus de Porta atque Wifredus et Nicola et Donadus atque Anricus et Rusticus atque Albericus et Wido atque Ambrosius apud predictum Aliprandum et Eu|[[...]]ium Siccapanem atque Wilielmum Grecum, et iuraverunt ita verum esse ut testificati sunt de suprascripta lite, presentibus de novis consulibus Gregorio de Beccaria et Adam Greco atque Bernardino Russca, in presencia Iohannis Susani et Uspini et Arnaldi de Carale testium. |[§ D]ie iovis qui fuit decimus dies mensis ianuarii venerunt apud predictum Aliprandum, presente Malaparte novo consule, Anricus de Lezore et Ambrosius de Valsena testes, et iuraverunt ita verum esse (p) ut testificati sunt, in presencia Paucibelli et Iohannis servi|[tor]is, testium. Et ante predictam sentenciam datam, testibus ostensis, decesit predictus Amizo abbas, et electus est alius abbas in ipso monasterio qui dicitur Iohannes, cuius missum (q) ipse Millus se esse dicebat, et promisit ipsum Iohannem abbatem sentenciam ratam | habiturum, que data fuerit super predictam controversiam; et de hoc dedit fideiussores Gotefredum de Porta et Petrum Guagium atque Buzetum de Valle et Gislandum Lizonem atque Ambrosium de Glasio, qui se obligaverunt fideiussorio nomine.
(SN) Ego Wido notarius sacri palacii rogatu suprascripti domini Aliprandi, tunc temporis consulis, hanc noticiam tradidi et qualiter superius l(egitur) iussu predicti Aliprandi scripsi.
(a) A sententenciam
(b) nullas ripetuto.
(c) Il secondo -ss- corr. da altra lettera.
(d) -ne(m) nell'interlineo, con segno di inserzione.
(e) i- nell'interlineo, con segno di inserzione.
(f) Su -n- segno abbr. (trattino orizzontale) superfluo.
(g) A co(mmun)e(m)
(h) -s corr. da altra altra lettera, come pare.
(i) -e- corr. da -i-
(j) et (nota tironiana) nell'interlineo.
(k) -b- corr. da s
(l) A teminum
(m) A om. qui
(n) i- corr. da altra lettera principiata.
(o) ostensis su rasura.
(p) A om. verum esse
(q) A missus con espunzione di -s e aggiunta di segno abbr. (trattino orizzontale su -u-).
(1) Cf. DIG. 2, 14, 38.
Edizione a cura di
Marta L. Mangini
Codifica a cura di
Marta L. Mangini