Lombardia Beni Culturali
117

Innocentii II papae privilegium

1132 agosto 30, Brescia.

Innocenzo II papa, su istanza della badessa Costantina e delle monache del monastero di <San> Salvatore e S. Giulia di Brescia detto Nuovo, prendendo il monastero sotto la sua protezione, conferma le concessioni fatte dalla regina Ansa e dai suoi successori, nonché il possesso <delle curtes> di Sirmione, Cervanica, Nuvolera, Berciagum, Movico, Timoline, Barbata, Alfiano, Monticello, Vo, Calvatone, Scandolaria, Cicognara, Gusnago, Miliarina e Sermide con le relative chiese <dettagliatamente elencate> ; proibisce a qualsiasi sacerdote di celebrare l'ufficio liturgico nel monastero, se non invitato dalla badessa, e concede la possibilità di eleggere liberamente la badessa all'interno della comunità secondo il dettato della regola di san Benedetto; stabilisce che la badessa abbia la facoltà di fare costruire castella e chiese, nonché di istituire un mercato nei territori di proprietà del monastero, e che nessuno possa tenere un placito o riscuotere le tasse senza il suo consenso; concede altresì al monastero il districtum sui servi e sugli uomini liberi, le decime e le primizie relative alle terre del monastero e conferma, infine, la concessione, per il tramite di qualsiasi vescovo, del crisma e dei sacri oli per la consacrazione della badessa, delle monache, dei chierici, degli altari e delle basiliche.

Originale, ASBs, ASC, Codice Diplomatico Bresciano, busta 5, perg. LXXXVI [A]. Copia semplice incompleta del sec. XVI, BQBs, Privilegia et colletiones, cc. 8v-10v [D]. Regesto Astezati, pp. 194 (alla data 1133 agosto 30), 165, 281, 284, 340, 362, 511, 546, 582, 612, 623, 630, 633, 634, 670, 673, 674, 697, 704. Regesto Cristoni, p. 4. Nel verso, di mano del sec. XII: § Preceptum Innocentii pap(e); di mano del sec. XV: Confirmatio privilegiorum [[...]] seguono altre due righe inintelligibili anche con l'ausilio della luce di Wood; altre annotazioni di epoca moderna, tra cui segnatura Astezati: K fil. 2 n. 9.

Edizioni: MARGARINI, Bullarium Casinense, II, n. CLV, pp. 146-47 (alla data 1133 agosto 30); Bullarium Romanum (ed. Cocquelines), II, n. XXII, p. 218; Bullarium Romanum (ed. Taurinensis), II, n. XXII, p. 390; MIGNE, Patrologia latina, CLXXIX, n. CXVI, coll. 156-59; ORTI MANARA, La penisola di Sirmione, n. XVIII, pp. 236-38.
Trascrizione: BAITELLI, Annali historici, pp. 52-3; pp. 71-2 (alla data 1132 settembre 3; trad. it.).
Regesti: ODORICI, Storie Bresciane, V, n. XLIV, p. 96; JAFFÉ, n. 5432; JAFFÉ-L., n. 7594; KEHR, Italia pontificia, VI, 1, n. 8.
Cf. BRUNATI, Vita o gesta di santi bresciani, II, p. 252; ORTI MANARA, La penisola di Sirmione, p. 96; GUERRINI, Timoline, p. 310; VIOLANTE, La chiesa bresciana, p. 1048 (nota 3); PASQUALI, La distribuzione geografica, p. 146; WEMPLE, S. Salvatore/S. Giulia, p. 99; BONFIGLIO DOSIO, Condizioni economiche, p. 143 (nota 130); CAPITANI, Imperatori e monasteri, p. 455; MENANT, Campagnes, p. 259 (nota 129); CARIBONI, Documenti ignoti, p. 37; BARONIO, Patrimoni monastici, p. 33; ARCHETTI, Corti, chiese e castelli, p. 174; VALSECCHI, La chiesa di S. Giulia, p. 112; ARCHETTI, Pievi e monasteri, p. 177.

La pergamena, in buono stato di conservazione, presenta alcune modeste rosicature e risulta usurata lungo le antiche piegature. Rigatura a secco, anche con le linee verticali delimitanti lo specchio della scrittura.
Nella plica si osserva la presenza di qualche foro (oltre ad alcuni frammenti di filo) praticati per l'appensione del sigillo, oggi deperdito.
La crocella e il motto della Rota (+ Adiuvas nos Deus salutaris noster) sono della stessa mano della sottoscrizione papale, forse autografa. Le sottoscrizioni, disposte su due colonne, sono tutte di mani diverse e senza una differenza percepibile di inchiostro tra il signum crucis e la corrispondente sottoscrizione; tuttavia non si ha l'assoluta certezza che siano tutte autografe. Nella colonna di sinistra la sottoscrizione del vescovo Guglielmo è stata inserita in seguito (non perfettamente allineata) nel poco spazio disponibile tra la sottoscrizione del papa e quella del prete Uberto, mentre nella colonna di destra la sottoscrizione del diacono Oddo è stata posta nello spazio libero prima della riga della datatio. Queste correzioni testimoniano l'esistenza di un ordine gerarchico da rispettare e - di conseguenza - di una cronologia dell'apposizione delle sottoscrizioni ad esso non ordinata e quindi possibile causa di errore.
Il rigo della datatio è scritto da un'unica mano, diversa da quella che ha prodotto il testo, presumibilmente un rappresentante del datario, se non lo stesso diacono Aimerico.
Stile dell'incarnazione, computo pisano.
Per l'identificazione dei cardinali che sottoscrivono il privilegio, cf. BRIXIUS, Die mitglieder, pp. 31-47.

INNOCENTIUS EPISCOPUS SERVUS SERVORUM DEI. DILECTĘ IN CHRISTO FILIĘ CONSTANTINĘ ABBATISSĘ MONASTERII (a) D(OMI)NI SALVATORIS NOSTRI ET SANCTĘ IULIĘ VIRGINIS ET MARTIRIS, QUOD NOVUM DICITUR ET IN CIVITATE BRIXIA FUNDATUM | EST, EIUSQUE SORORIBUS (b) TAM PRESENTIBUS QUAM FUTURIS. IN PERPETUUM. Ex apostolicę sedis auctoritate, in qua, disponente D(omi)no, constituti sumus, omnibus ecclesiis et precipue illis quę ad ius et d(omi)nium beati Petri pertinere | noscuntur, debitores existimus, ut eas et a pravorum hominum incursibus defensemus et sub pio Sanctę Romanę Ecclesię gremio confovere curemus. Ideoque k(arissi)ma in Christo filia CONSTANTINA abbatissa, tuis rationabili|bus postulationibus benignitate debita prebentes assensum, beatę IULIĘ virginis ac martiris monasterium, cuius utique cura tibi, largiente D(omi)no, co(m)missa (c) est, quod videlicet infra | civitatem Brixianam (d) a nobilis (e) memorię ANSA regina constat esse constructum, apostolicę sedis privilegio communimus. Statuimus enim ut quęcumque predia, quascumque possessiones, quęcumque bona ex | munificentia prefatę reginę, seu etiam ex largitione illustris memorię imperatorum, qui post eam regni gubernacula susceperunt, vel (f) ab aliis fidelibus collata, idem monasterium inpresentiarum | iuste et legitime possidet, aut in futura concessione pontificum, liberalitate regum vel principum, oblatione fidelium seu aliis iustis modis, prestante D(omi)no, poterit adipisci, firma tibi tuisque sororibus, et | his quę vobis in eadem religione successerint et illibata permaneant, in quibus hęc propriis nominibus annotanda subiunximus: Sermyonem scilicet cum duabus ęcclesiis D(omi)ni videlicet nostri Salvatoris et Sancti Viti martiris, Cervani|cam cum ecclesia Sanctę Iulię martiris, Nubelariam cum ecclesia Sancti Laurentii, Bertiagum cum duabus ecclesiis Sancti Zenonis et Sancti Stephani, Maghonem vicum cum ecclesia Sancti Alexandri, Timolinam cum ecclesia Sanctę Iulię, Barbadam cum ecclesia | Sanctę Marię, Alfianum cum ecclesia Sanctę Iulię, Montecellum cum ecclesia (g) Sanctę Marię, Voum cum ecclesiis Sancti Petri et Sancti Laurentii, Calvatonem cum ecclesiis (h) Sanctę Marię et Sanctę Iulię, Scandolariam cum ecclesia Sancti Michaelis, Cyconariam cum ecclesia Sanctę | Marię, Gosenagum cum ecclesia Sancti Martini confessoris, Miliarinam cum ęcclesia Sanctę Iulię, Sermidam. Preterea quascumque alias curtes, villas, castella, ecclesias et omnia ad idem monasterium (i) pertinentia vobis nichilominus confirmamus (j). | Presenti quoque decreto sancimus ut predictum (k) monasterium, apostolicę sedis protectione et regia defensione munitum, sub nullus umquam alterius potestate vel iurisdictionibus redigatur, adeo | ut quisquam sacerdotum, nisi ab ipsius loci abbatissa fuerit invitatus, nec missarum sollemnia ibi celebrare presumat. Nulli ergo omnino hominum fas sit prenominatum cenobium temere perturbare, aut eius possessiones auferre vel | ablatas retinere, minuere, aut aliquibus vexationibus fatigare; s(et) omnia integra conserventur earum, pro quarum gubernatione et sustentatione concessa sunt usibus omnimodis profutura. Obeunte vero te ipsius loci abbatissa, vel aliqua | illarum, quę tibi in eodem regimine successerint, nulla ibi qualibet surreptionis astutia seu violentia preponatur, [ni]si quam sorores co(m)muni consensu vel sororum pars consilii sanioris secundum Dei timorem et beati Benedicti regulam previderint | eligendam. Sane ipsius loci abbatissę licentiam indulgemus, ecclesias ad honorem Dei construere, mercatum et castella in terris prefati monasterii, ubicumque voluerit, pro utilitate eiusdem monasterii construere. Nullus | etiam episcopus, dux, marchio, comes, vicecomes seu aliqua magna parvaque persona ullum districtum in aliquibus locis ipsius monasterii tenere vel iudicare, aut aliquod placitum absque licentia abbatisse habere presumat, aut res ipsius (l) spirituales | secularesve quovismodo alienare vel molestiam ei inferre, aut fodrum vel mansionaticum seu ripaticum aut paratas sive aliquas audeant functiones exigere. Decimas preterea fructuum laborum vestrorum, quos propriis excoli|tis su(m)ptibus, et districtum servorum et liberorum ad vestrum cenobium pertinentium vobis habenda firmamus. Chrisma, oleum sanctum, consecrationes altarium sive basilicarum, ordinationes abbatissę vel monacharum seu clericorum | vestrorum, qui ad sacros fuerint ordines promovendi, seu quicquid ad sacrum (m) misterium pertinet, a quibuscumque malueritis catholicis suscipiatis episcopis, qui nimirum absque pravitate et reprehensione (n) aliqua ea vobis concedant, que(m)admodum | a predecessoribus nostris felicis memorię Paulo (1) et Calixto (2) Romanis pontificibus vestro monasterio, pro fragilitate feminei sexus, constat (o) esse concessum. Si qua igitur in posterum ecclesiastica secularisve persona hanc nostrę constituti|onis (p) paginam sciens contra eam temere venire te(m)ptaverit, secundo tertiove co(m)monita, si non satisfactjone congrua emendaverit, potestatis honorisque sui dignitate careat, reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquita|te cognoscat, et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et d(omi)ni rede(m)ptoris nostri Iesu Christi aliena fiat, atque in extremo examine districtę ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco (q) sua iura servantibus (r) sit pax d(omi)ni nostri Iesu Christi, quatenus | et hic fructum bonę actionis precipiant et apud districtum iudicem premia ęternę pacis inveniant. AMEN.
(R) Ego Innocentius catholicę Ecclesię episcopus s(ub)s(cripsi). (BV)
+ Ego Wilielmus Prenestinus episcopus s(ub)s(cripsi).
+ Ego Ubertus presbiter cardinalis tituli Sancti Clementis s(ub)s(cripsi).
+ Ego Lucas presbiter cardinalis tituli Sanctorum Ioh(ann)is et Pauli s(ub)s(cripsi).
+ Ego Romanus (s) diaconus cardinalis Sanctę Marię in porticu s(ub)s(cripsi).
+ Ego Gregorius diaconus cardinalis Sanctorum Sergii et Bachi s(ub)s(cripsi).
+ Ego Guido diaconus cardinalis Sanctę Marię in Via Lata s(ub)s(cripsi).
+ Ego Guido diaconus cardinalis Sanctorum Cosmę et Damiani s(ub)s(cripsi).
+ Ego Oddo diaconus cardinalis Sancti Georgii ad Velum Aureum s(ub)s(cripsi).
Dat(um)Brixię, per manum AIMERICI, Sanctę Romanę Ecclesię diaconi card(inalis) et cancell(arii), .III. kal(endas) septe(m)bris, indictione .Xma., incarnationis domincę anno .M°C°XXX°III°., pontificatus vero domni INNocentii pape .II. anno .III°.

(BP D)


(a) -a- corr. da e.
(b) -or- corr. su altre lettere erase.
(c) -a corr. su lettera cassata mediante dilavamento volontario dell'inchiostro; segue una lettera cassata mediante dilavamento volontario dell'inchiostro.
(d) -ix- su rasura, come pare.
(e) -l- corr. su lettera erasa.
(f) -l su rasura.
(g) -a corr. su lettera erasa.
(h) eccl- su rasura; -ii- corr. su a.
(i) -s- su rasura di m.
(j) nichilomin(us) con- su rasura.
(k) pr- su rasura, -d- corr. da altra lettera.
(l) -u- corr. su altra lettera parzialmente erasa.
(m) ad s- su rasura.
(n) -h- corr. su altra lettera parzialmente erasa, -s- corr. su altra lettera.
(o) feminei sexus c(on)- su rasura.
(p) A constitu|onis.
(q) l- corr. da s principiata.
(r) -n- corr. su a parzialmente erasa.
(s) R- su rasura, come pare.

(1) Paolo I: cf. doc. n. 9.
(2) Callisto II: cf. doc. n. 106.

Edizione a cura di Gianmarco Cossandi
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti