Lombardia Beni Culturali
222

Alexandri papae III privilegium

1171 luglio 28, Tuscolo.

Alessandro III papa, su istanza di Giacomo abate e dei monaci di S. Maria di Morimondo, prendendo il monastero sotto la sua protezione, ne conferma il possesso del luogo detto Morimondo, gi� campus Fulcherii, nonch� della grangia ove inizialmente fu <fondata> l'abbazia e di quelle di Basiano, di Fallavecchia e di Castelletum, quest'ultima con i beni, e le immunit� relative, su entrambe le sponde del Ticino, e con i diritti di pesca nel medesimo fiume; conferma altres� la permuta perfezionata dal monastero con la pieve di S. Stefano di Rosate, nonch� gli accordi stipulati con il preposito della pieve di <S. Vittore di> Casorate relativi ai diritti di decima e al territorio di Fallavecchia. Stabilisce anche, fra l'altro, che nessuno possa esigere la decima dei beni prodotti dai monaci con il proprio lavoro o per le proprie necessit� ovvero destinati al nutrimento degli animali.

Originale, ASMi, bolle e brevi, cart. 4, n. 11 [A]. Copie semplici del sec. XVII, PURICELLI, Adversaria, c. 78 (parziale); DELLA CROCE, Codex diplomaticus Mediolanensis, c. 152 (parziale); UGHELLI, Monumenta ordinis Cisterciensis, cc. 95r-v; altra copia semplice, BONOMI, Morimundensis, pp. 473-6, n. 178. Regesto del sec. XV, Inventarium, c. 159; regesto del sec. XVIII, verso di A; regesto Osio, camicia cartacea di A; altro regesto, Catalogo, IV, fasc. 74. Nel verso di A, di mano coeva (la stessa cui va accreditata un'identica annotazione nel versodel doc. n. 248): P(r)i(vilegium) Alexandri pape; di mano del sec. XII ex.: De confirmatione possessionum et decimarum, spetialiter Farabaxiliane | et Faravetule, | et prohibitione malleficiorum (-c- corr. da e, come pare) et de fug[ituris]; di mano del sec. XIII-XIV (la stessa che compare nel verso dei docc. nn. 248 e 290): .M�CLXX�I�., .V�. kall(endas) augusti, p(ost) .M�CLXII. et ante | .M�CCXXX., quo anno per Morimundum petita fuit carta (lettura dubbia) Bute de Luciis (Bute - Luciis � lettura assai dubbia); di altra mano del sec. XIII-XIV: Ante donationem presumptam .M�CCLX�II.; doppia sigla A (sec. XVI, come pare, mirata a fissare, con le lettere dell'alfabeto, la sequenza dei privilegi pontifici conservati dall'archivio monastico: cf. anche nn. 248, 290); altre annotazioni di epoca moderna, fra cui segnatura Bonomi: [17]8. MCLXXI. Precetto ecclesiastico.

Edizioni: UGHELLI, Italia Sacra, IV, coll. 146-7; Bullarium Romanum (ed. Coquelines), II, p. 421, n. 60; Bullarium Romanum (ed. Taurinensis), II, p. 752, n. 60; MIGNE, Patrologia, CC, p. 734.
Regesti: JAFF�-L., n. 11900; KEHR, Italia Pontificia, VI, I, p. 130, n. 1.
Cf. PURICELLI, De SS. Martyribus, p. 535; GIULINI, Memorie, III, p. 133; SANT'AMBROGIO, La badia di Morimondo, p. 137; CAVAGNA SANGIULIANI, L'abbazia di Morimondo, p. 596; TURAZZA, Casorate Primo, pp. 109, 120; KINGSLEY PORTER, Lombard Architecture, III, p. 76; PARODI, Il monastero di Morimondo, pp. 29-30; BELLINI, Le origini di Morimondo, p. 39 (il privilegio � qui attribuito, per ragioni che sfuggono, a papa Innocenzo II); BOLLEA, La Zelata morimondese, p. 51; FRACCARO DE LONGHI, L'architettura, p. 98; MANSELLI, Fondazioni cisterciensi, p. 221; CAVANNA, Fara, sala, arimannia, p. 249; AMBROSIONI, Monasteri e canoniche, p. 613 (nota 38); EAD., Testimonianze, p. 23 (nota 10); EAD., Alessandro III e la Chiesa Ambrosiana, p. 35 (nota 106); GAVAZZOLI TOMEA, Morimondo, p. 98; OCCHIPINTI, Il monastero di Morimondo, p. 542; EAD., Fortuna e crisi, p. 318.

La pergamena presenta, oltre a leggere abrasioni, una certa usura e qualche trascurabile lacerazione in corrispondenza delle antiche piegature. Rigatura a secco, anche con le linee verticali delimitanti lo specchio di scrittura. Nei due fori praticati sulla plica sopravvive un frammento di filo di seta giallo e rosso; il sigillo � deperdito.
Per l'identificazione dei cardinali che sottoscrivono il privilegio cf. BRIXIUS, Die Mitglieder des Kardinalkollegiums; circa il datario cf. JAFF�-L., II, p. 146.
Alessandro III rilascer� un secondo privilegio al monastero nel 1179 (n. 248), di cui solo in parte questo costituir� il modello; mentre esplicitamente ricalcato sul doc. qui edito sar� il privilegio di Urbano III del 1187 gennaio 7 (n. 281).

Alexander episcopus servus servorum Dei. Dilectis filiis Iacobo abbati monasterii ecclesie Sancte Marie Morimunden(sis), quod iuxta Ticinum situm est, eiusque fr(atr)ibus tam presentibus quam futuris regularem vitam professis. In perpetuum. | Religiosam vitam eligentibus apostolicum convenit adesse presidium, ne forte cuiuslibet temeritatis incursus aut eos a proposito revocet aut robur, | quod absit, sacre religionis infringat. Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris iustis postulationibus clementer annuimus et prefatum monasterium, | in quo divino mancipati estis obsequio, sub beati Petri et nostra protectione suscipimus, et presentis scripti privilegio communimus. In primis | siquidem statuentes ut ordo monasticus, qui secundum Deum et beati Benedicti regulam atque instituta Cistercien(sium) (a) fr(atr)um in eodem loco | noscitur institutus, perpetuis ibidem t(em)poribus inviolabiliter observetur; preterea quascumque possessiones quecumque bona idem monasterium | inpresentiarum iuste et canonice possidet aut in futurum concessione pontificum, largitione regum vel principum, oblatione fidelium seu | aliis iustis modis, prestante Domino, poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et illibata permaneant, in quibus (b) hec propriis duximus | exprimenda vocabulis: eundem locum qui Morimundum (c) dicitur, olim dictus campus Fulcherii, cum aquis et aqueductibus et omnibus pertinentiis | suis; grangiam ubi prius abbatia fuit nomine Morimundum; grangiam de Fara Basiliana; grangiam de Fara Vetula; grangiam de Castelleto cum universis pratis, aquis et aquarum decursibus, pascuis, silvis et universis immunitatibus et pertinentiis suis, citra Ticinum et ultra, et pi|scationem in Ticino; commutationem (1) quoque canonice factam (d) super territorio predicte grangie de Fara Basiliana inter vos et plebem Sancti Stephani de Roxiate, | sicut in autentico scripto facto exinde continetur, et conventionem (2) que inter vos et prepositum plebis de Casolata(e) super decimis et (f) territo|rio Fare Vetule iuste fact[am] est (g) et scripto autentico roborata, vobis auctoritate apostolica confirmamus; sane laborum vestrorum quos propriis | manibus aut sumptibus colitis, sive de nutrimentis vestrorum animalium, nullus a vobis decimas presumat exigere; paci quoque et tranquillitati | vestre paterna provisione providere volentes, auctoritate apostolica prohibemus ut infra clausuram locorum seu grangiarum vestrarum nullus | violentiam (h) facere vel rapinam seu furtum committere aut ignem apponere vel homines capere seu interficere audeat; liceat | etiam vobis clericos vel laicos e seculo fugientes liberos et absolutos in monasterio vestro recipere, et eos sine contradictione aliqua reti|nere; prohibemus insuper ut nulli fr(atr)um vestrorum, post factam in eodem loco professionem, aliqua levitate sine prioris vel abbatis sui licentia | fas sit de clausura discedere, discedentem vero absque communium litterarum cautione nullus audeat retinere (i). Decernimus ergo ut nulli omni|no hominum liceat supradictum monasterium temere perturbare aut eius possessiones auferre vel ablatas retinere, minuere seu quibus|libet vexationibus fatigare, sed illibata omnia et integra conserventur eorum pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt, usibus | omnimodis profutura, salva nimirum apostolice Sedis auctoritate. Si qua igitur in futurum ecclesiastica secularisve persona hanc nostre constitutionis | paginam sciens contra eam temere venire te(m)ptaverit, secundo tertiove co(m)monita, nisi presumptionem suam congrua satisfactione correxerit, potesta|tis honorisque sui dignitate careat reamque se divino iudicio existere de perpetrata iniquitate cognoscat et a sacratissimo corpore ac sanguine Dei et | domini nostri Iesu Christi aliena fiat atque in extremo examine districte ultioni subiaceat. Cunctis autem eidem loco sua iura servantibus sit pax domini | nostri Iesu Christi, quatinus et hic fructum bone actionis percipiant et apud districtum iudicem premia eterne pacis inveniant. Amen amen amen.
(R) Ego Alexander catholice Ecclesie ep(iscopu)s s(ub)s(cripsi). (BV)
+ Ego Bernardus Port(uensis) et Sancte Rufine ep(iscopu)s s(ub)s(cripsi).
+ Ego Iohannes presbiter cardinalis Sanctorum Iohannis et Pauli tituli Pamachii s(ub)s(cripsi).
+ Ego Guill(elmu)s presbiter cardinalis tituli Sancti Petri ad Vincula s(ub)s(cripsi).
+ Ego Boso presbiter cardinalis Sancte Pudentiane tituli Pastoris s(ub)s(cripsi).
+ Ego Petrus presbiter cardinalis tituli Sancti Laurentii in Damaso s(ub)s(cripsi).
+ Ego Iohannes presbiter cardinalis tituli Sancti Marci s(ub)s(cripsi).
+ Ego Ardicio tituli Sancti Theodori diaconus cardinalis s(ub)s(cripsi).
+ Ego Hugo diaconus cardinalis Sancti Eustachii iuxta te(m)plum Agrippe s(ub)s(cripsi).
+ Ego Petrus diaconus cardinalis Sancte Marie in Aquiro s(ub)s(cripsi).
Dat(um)Tusculan(i) per manum Gratiani, sancte Romane Ecclesie subdiaconi et notarii, V. kalendas augusti, indictione .IIII., incarnationis dominice anno .M�C�LXX�I�., pontificatus vero domni Alexandri pape .III. anno .XII.
(BP D)


(a) Segue rasura di una lettera.
(b) firma - quibus su rasura.
(c) A Murimum.
(d) q(u)oq(ue) - facta(m) su rasura.
(e) -a corr. da e.
(f) et su rasura.
(g) iuste - est su rasura.
(h) Precede rasura che si estende per lo spazio di tre lettere.
(i) re- su rasura.

(1) Le carte di Morimondo, I, doc. n. 192, pp. 376-90.
(2) Le carte di Morimondo, I, doc. n. 92, pp. 186-8.

Edizione a cura di Michele Ansani
Codifica a cura di Gianmarco Cossandi

Informazioni sul sito | Contatti