Codice diplomatico della Lombardia medievale
(secoli VIII - XII)

§ In nomine Domini. Est quidam pons hedificatus in fluvio Stafole. Sunt et quedam domus iusta pontem in ierbo, ubi caput pontis positum est. Est et alia domus ultra | stratam veterem, in quadam clausura que est e(m)pta (1) a Moro, nomine pontis, postquam hedificavit pontem. Modo episcopus Terdonensis nititur venire adversus abbatissam mona|sterii Senatoris, dicens se possesionem pontis et domuum habere et sic proponendo interdictum uti possidetis a suprascripta abb(atiss)a inquietari non deberi. Abb(atiss)a vero, e contrario, indubitanter |[dicit] se pontis et domuum ia(m)dictarum possesionem habere nec ad episcopum aliquo iure vel modo pertinere. Affirmat enim utramque partem ripe ubi posita sunt pontis capita suam esse et |[se] quiete possideri, quod fere omnibus testibus abb(atiss)e probatur et quibusdam testibus episcopi confirmatur, quorum nomina sunt: presbiter Tebaldus, presbiter Ardicio, Baldus conversus, Andreas | Caputmine. Habet etiam ius aque Stafule imo et possesionem; possidet enim (a) in ipsa aqua molendina, ut multis testibus abb(atiss)e declaratur et rescriptis regum et imperatorum | manifestatur (2). Cum ergo constet superficiem pontis per se non censeri imo solo cedere, dico ex iuris necessitate possesionem pontis ipsam abb(atiss)am habere, ut D(igestum): 'De usucap(ionibus)', | l(ex): 'Eum qui edes' (3), et D(igestum): 'De aquirendo rerum do(minio)', l(ex): 'Adeo', p(aragraphum): 'Cum in suo', p(aragraphum): 'Illud', p(aragraphum): 'Ex di(verso)', p(aragraphum): 'Si alienam' (4). § Insuper etiam allegat domina abb(atiss)a eos qui edificaverunt domum causa | faciendi pontem pro se ibi fuisse, et in sua terra et ab ea possesa domum fecisse; fuit enim quedam monacha nomine Isabella iam sunt .XL. anni, ut testibus ostenditur. Testes | abb(atiss)e: Petrus Vagus, Superleo, Oglerius Amgososius, Otto Grassus, Otto Mozus, Ferrus, Martinus de Montearferio, Henricus de Sala, Ioh(ann)es Pilacca, Carel. Ex | parte Terdonensis episcopi: presbiter Ardicio. § Fuit ibi Petrus Surdus per abb(atiss)am et fecit pontem ligneum et domum. Testes monasterii: Ieremias, Petrus Vagus, Super|leo, Ido Siccus, Ioh(ann)es Odelmarius, presbiter Ioh(ann)es, Otto Grassus, Ferrus. § Steterunt ibi per abb(atiss)am: Guidetus, Albericus, Ioh(ann)es Mugeus, Ioh(ann)es de Montebello[con]ve[r]si | pontis. Testes monasterii: Petrus Vagus, Ioh(ann)es Oldemarius, presbiter Ioh(ann)es, Guilielmus Portabarocius, Gisla conversa, Gaudencius, Martinus de Montedondone. Test[es]| episcopi: Baldus conversus. Et ut penitus omnis error de medio tollatur, eleganter dicit domina abb(atiss)a Morum et eius uxorem, quos constat presentem pontem et domos eiusdem [fecisse], | multis precibus interveni[en]tibus, ut staret ad opus pontis faciendum, iam sunt sedecim anni suscepisse, et terram ubi est domus, remotis ab ea aliquantulum, infirmis asig[navit]| fecitque eos stare in domo Cunib[er]ti, donec fecerunt domos, sibique obedienciam coram multis bis (b) fecisse nullo contradicente; sic etiam ibi steterunt voluntate abb(atiss)e usque | ad obitum, publice dicendo se ibi esse per abb(atiss)am, faciendo racionem per ipsam. Cum vero pervenit ad mortem, penitenciam suscepit a sacerdote abb(atiss)e et ab eo in terra abb(atiss)e missa cele|brata est sepultus, similiter et eius uxor, nisi quod alii sacerdotes Viguerie interfuerunt, in cuius sepultura est adhuc posita crux et cicenderium data a sacerdote abb(atiss)e. | Peciit etiam Morus crucem a sacerdote abb(atiss)e in inicio fundacionis pontis ut ponetur eam in ponte causa habendi elemosinas, et adhuc est ibi. Que omnia aperte apparent | dic[tis suprascript]orum testium: presbiter Albertus, Oldaccus Piperata, Ieremias, Petrus Vagus, Superleo, presbiter Ioh(ann)es, Otto Grassus, Otto Muzus, Gaudencius, Martinus de Montedondone, | Richeza. Ex parte episcopi: Gisulfus Corbella. Ex suprascriptis apparet abb(atiss)am per Morum et uxorem eius corporalem possessionem retinuisse, nec per istos episcopum Terdonensem hocca|sionem aliquam litigandi habere. Cum de factis istorum penitus nulla habeatur episcopi mencio ab aliquo testium, set nec illud obstat quod dicit episcopus Morum dedisse et iugo | ecclesie Sancti Lau(rencii)de [Vigueria] subposuisse domum pontis, et hoc multis racionibus. Primitus pontem eximo quia nulli in instrumento (5) de eo habetur mencio, nec |[tacite] est intelligendum [pontem dedi]sse quia fundo legato (c) non inte[l]ligitur instrumentum esse legatum nisi nominatim de eo dictum sit, ut D(igestum): 'De superlectili legata', l(ex): 'Ultra' (6). Insuper et possessio|nem domus pontis dico episcopum Terdonensem propter iamdictum datum non habere, eo quod non continetur in instrumento aliquid sibi vel suo nomine datum esse nec aliquid ab ipsa ecclesia Vigue|rie de iure exigere potest, nisi nomine sui cathedratici (d) ut in Decreti (e) C(ausa): .X. (7) multis capitulis continetur, set nec etiam archipresbiter Viguerie possesio|nem domus per iamdictum datum adquisivit, maxime cum ingressus possessionem ipsius domus non fuit imo prohibitus, cum intrare voluit causa canendi divina officia, | ut manifeste suprascriptis [te]stibus apparet: Ieremia, Idus Siccus, Oglerius Angoxosus, Caputferratus, Guilielmus Portabarocius, Otto Grassus, Gisla conversa; nec | propter ipsum datum iamdictus Morus dereliquit possesionem domus. Rel[in]quitur ergo abb(atiss)am per Morum possesionem domus retinuisse, ut D(igestum): 'De adquirenda possesione', l(ex): | 'Quamvis quis p[upillus]' (8) [...] dico nullum preiudicium per Morum inf[erri] possesioni posse, ut C(odex): 'De adquirenda posse(sione)', l(ex): 'Ultra' (9), et 'de agricolis et ce(nsitis)', l(ex): 'Per colonum' (10). Plus | dico per facta illa que continentur in instrumento, silic[et datio]nem domus [et o]bedientiam fore factam, nichil factum videri, eo quod nichil facere voluit iure contradicente | ut ex verb[is] instrumenti manifes[tatur]. Ius autem co[ntradicit n]e possit elig[ere] etiam artiorem vitam sine licencia sui prelati ut in Decreti C(ausa): .XVIIII. (11) continetur. | Reliquitur ergo quod nichil ex suprascriptis iure p[otuit] facere q[uare t]a[m datum quam obedientiam] (f) pro nichilo sunt habenda, quod apercius sacramento ipsius Mori quod in instrumento [pu]|blico (12) continetur [manifestatur]. Dicit [enim iureiu]rando se nullum datum pontis alicui fecisse et utramque partem pontis monasterii Sancte Marie esse. Nec est | contrarium in aliquo [iamdictum] instrumentum d[andi] supradictis diligenter inspectis, imo quia nichil in ipso instrumento de ponte continetur. § Iohannes Raviolus | fe[cit] quandam pillam in terra iam(dicte) abb(atiss)e, quidam ex testibus episcopi dicunt nullius nomine fecisse, videlicet Petrus Ferrus, Ioh(ann)es Spola. Quidam dicto nomine co(mun)is Viguerie, | silicet Guilielmus Lavezarius, Girardus Filuminpede, Fulcus de Lanfrancis, solus dicit quod Ioh(ann)es Raviolus dicebat se laborare in honore Dei et Sancti Mar|ciani et huius plebis. Otto Baldus dicit quod episcopus Petrus (13) investivit Ioh(ann)em Raviolum iam sunt sedecim anni ad Sanctam Mariam de Rovorxella de ponte et ierbo | qui solus est et sibi contrarius. § Ioh(ann)es Novus: fecit opus pontis nomine co(mun)is Viguerie presbiter Ardicionus. § Ioh(ann)es Paradisus: fecit opus pontis nullius nomine presbiter Ioh(ann)es | Sancti Stefani. Ex suprad[ictis] colligitur episcopum Terdonensem predictas possesiones pontis non habuisse. Cum constet com(un)em Viguerie ad Papiensem civitatem pertinere, | nec illud [con]tra[dicit], imo pro nobis facit quod Liter[ius] et eius uxor fecerunt obedienciam presbitero Tebaldo quia clam fecerunt et ex quo nuncii abb(atiss)e scierunt expullerunt eos, | sicut ergo possesionem abb(atiss)e retinuerunt, quod ex suo dicto et Gisle et Clarie, que sunt testes episcopi, ostenditur. § Dicit episcopus se habere honorem Viguerie. Ideoque molendinum | factum a Cepollis nuncios suos dextruxisse, sic nititur possesionem iamdictarum rerum (g) habere, quibus sic r(espondit) abb(atiss)a, dicens in suo podere prefatum episcopum nichil iuris habere. Imo asse|ritur se totum podere Viguerie per tantum te(m)pus cum omni honore possedisse cuius non estat memoria. Adeo quod si episcopus Terdonensis aliquando predictum monasterium | inquietavit, pars ipsius monasterii victrix extitit, ut in resscriptis regum et imperatorum continetur. Item vasalli episcopi Terdonensis conquesti fuerunt de abbatissa, dicen|tes se debere habere medietatem honoris pro Terdonensi episcopo tam in podere quam in hominibus abb(atiss)e, a qua petitione causa diligenter ventilata et cognita fuit, | abb(atiss)a absoluta, et inde publicum apparet instrumentum (14). Sic ex suprascriptis satis evidenter apparet abb(atiss)am possesionem rerum et honoris Viguerie habere quare | pontis et domuum. § Affirmat abb(atiss)a Sibiliam in domo pontis per se stetisse, ideo quia dicit ipsam per suos ministros racionem fecisse, et alia que faciebat nomine | domus, et Moro obedienciam fecisse (h). Insuper claves et instrumenta et alia bona domus eis conscignasse, et ex dictis ipsius Sibilie et Clarie et presbiteri Ioh(ann)is et aliorum testium apparet, nec obstat | quod dicitur predictam Sibiliam archipresbitero Viguerie obedienciam fecisse, quia nulla in ipsa obediencia habetur episcopi mencio, nec etiam rerum de quibus agitur, | nec est probatum quia testes non dicunt hoc, silicet presbiter Tebaldus Sancti Andree, presbiter Tebaldus Sancti Bobonis, quod etiam si expressim dixisset ipsa Sibilia quod | vellet possidere domum et alia nomine archipresbiteri Viguerie nequaquam posset, quia nemo causam possesionis sibi mutare potest, ut C(odex): 'De adquiren|da possesione', l(ex): 'Cum nemo' (15). Item quod ipsa Sibilia fecit clam et a Sancto Michaeli infra fecisse d(icitu)r postquam littere appostolici vobis delate fuerunt (i). Suprascriptis ergo diligenter inspectis eius hoccasione episcopo | Terdonensi denegabitur auxilium interdicti uti possidetis. § Insuper etiam sine dubitacione allegat abb(atiss)a se in inicio fundacionis ipsius pontis publice | ivisse ad pontem cum suo sacerdote, convocatis hominibus et mulieribus, ca(m)panis sonantibus, deferendo crucem; et cum fuit ad pontem primum lapidem in ipso ponte | posuit, missam per suum sacerdotem celebravit, pontem per eundem benedixit, aquam benedictam in ipso proiecit; missa finita, oblaciones quas ibi | habuit Moro nomine pontis dedit. Iussit etiam suo sacerdoti ut ibi missam deinceps celebraret in omni die lune. Devotos et alios ibi sepul|tos idem sacerdos sepellivit, que omnia manifeste apparent diligenter inspectis dictis testium, nec in libello convencionis continetur aliquid de ponte, set | tantum de possesione domus. Sic ergo suprascriptis racionibus est pro nobis pronunciandum abb(atiss)am esse in possesionem pontis, similiter et in possesionem domus que est in ierbo, | idem de ea que est in clausura, quam emit Morus, quia nobis se et sua dedit. § Et ut nichil in hoc prato nostro remaneat quod videri possit alicui | esse spinosum, dicit abb(atiss)a Petrum Belegundum ibi ab ea dominum et rectorem pontis (j) positum esse et adhuc est, unde instrumentum publicum (16) ostenditur. Idem confitetur | et Claria nisi quod non est domina et rectrix, habet etiam ipsa abb(atiss)a instr[umenta quibus] continetur predia ad pontem pertinencia. Preterea suprascripta abbatissa solvit | debita ipsius p[ontis] et pro ipso mutuam pecuniam [acc]epit quam adhuc debet, quod m[ultis] instrumentis publicis (17) apparet. Sequitur ergo ad exemplum heredis supra|dictarum abb(atiss)am possesionem habere ut D(igestum): 'De a[qui]renda hereditate', l(ex): 'Pro herede' (18).

(a) Scioglimento possibile.
(b) b- corr. da lettera principiata, forse t
(c) fundo legato nell'interlineo.
(d) cathedratici nell'interlineo.
(e) A decretis; segue et (nota tironiana) cathedraticis depennato.
(f) Integrazione probabile, sulla base dell'ed. del Cavagna Sangiuliani.
(g) ia(m)dictar(um) rer(um) nell'interlineo, con segno di richiamo.
(h) et (nota tironiana) Moro obediencia(m) fecisse nell'interlineo, con segno di richiamo.
(i) p(ost)qua(m) litt(er)e appo(sto)lici vob(is) delate fuer(un)t nell'interlineo, con segno di richiamo.
(j) pontis nell'interlineo, con segno di richiamo (come pare).

(1) Cf. doc. n. 81.
(2) Cf. a es. docc. 20, 21, 29, 31, 41, e inoltre docc. 13 e 63, nei quali ricorre la medesima espressione: victrix extitit.
(3) Dig. 41.3.23.
(4) Dig. 41.1.7.(10-13).
(5) Cf. doc. 79.
(6) Dig. 33.10.14.
(7) Cf . Decr. C. 10.
(8) Dig. 41.2.32.
(9) Cod. Iust. 7.32.4.
(10) Cod. Iust. 11.48(47).17.
(11) Cf. Decr. C. 19.
(12) Doc. n. 89.
(13) Cf. doc. n. 52, nota 1.
(14) Doc. n. 65.
(15) Cod. Iust. 7.32.5.
(16) Doc. n. 103.
(17) Cf. docc. nn. 104, 105.
(18) Dig. 29.2.20.

Edizione a cura di Mirella Baretta
Codifica a cura di Baretta, Mazzoleni